Η τελευταία σελίδα δεν έχει ακόμη γραφτεί για την Wikipedia, 10 χρόνια μετά το πρώτο λήμμα.
Ο ανοιχτός χαρακτήρας της είναι ένα από τα πλέον βασικά χαρακτηριστικά της Wikipedia. Η κλασική διαδικασία συγγραφής ενός πολύτομου εγκυκλοπαιδικού έργου απαιτούσε μια πολυπληθή ομάδα επιστημόνων ή επαγγελματιών του λόγου, που έναντι αμοιβής συνέγραφαν λήμματα, υπό ένα ορισμένο από τον εκδότη σχέδιο και καταμερισμό. Μια χρονοβόρα και υψηλού κόστους εργασία που διαρκούσε χρόνια και είτε κατακτούσε μια θέση στα κλασικά έργα του είδους είτε περνούσε γρήγορα στη λήθη. Η Wikipedia αποδόμησε αυτή τη διαδικασία και έδωσε το ρόλο του συγγραφέα σε κάθε χρήστη που το επιθυμεί. Η Wikipedia ή Βικιπαίδεια στα Ελληνικά γράφεται καθημερινά σε συνεργασία με εθελοντές από όλο τον κόσμο που αναρτούν, αναθεωρούν ή συζητούν ανοιχτά τα λήμματά της.
Δεύτερο στοιχείο που ξεχώρισε τη Wikipedia από κάθε άλλο «ανταγωνιστικό» μέσο είναι η πρακτικότητα. Δωρεάν, πάντα σε διαθεσιμότητα, αρκεί να υπάρχει υπολογιστής και σύνδεση στο ίντερνετ. Χωρίς να καταλαμβάνει ούτε κυβικό εκατοστό και με το πιο εύχρηστο ευρετήριο.
Αριθμοί
Η καινοτομία αυτή εξαπλώθηκε ραγδαία και έτσι σήμερα η Wikipedia γράφεται παράλληλα σε 250 γλώσσες. Με τα συνολικά λήμματα να ξεπερνούν τα 10 εκατομμύρια και ίσως το κυριότερο, με 684 εκατομμύρια αναγνώστες (στοιχεία για το 2008), η Wikipedia είναι αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη και πιο διαβασμένη εγκυκλοπαίδεια που υπήρξε ποτέ.
Στην αγγλική γλώσσα μέχρι στιγμής τα άρθρα ξεπερνούν τα 3,5 εκατομμύρια. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά τη σελίδας, κάθε άρθρο έχει αναθεωρηθεί κατά μέσο όρο 19,13 φορές, κάτι που αποδεικνύει ότι η καταγεγραμμένη γνώση στη Wikipedia δεν είναι ποτέ στατική αλλά επικαιροποιείται. Οι χρήστες που έχουν εγγραφεί στις υπηρεσίες της εγκυκλοπαίδειας (πάντα στα Αγγλικά) είναι 13.803.324, ενώ οι ενεργοί χρήστες (που γράφουν, σχολιάζουν, αναθεωρούν τακτικά) υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τους 130.000.
Στην ελληνική Βικιπαίδεια τα άρθρα μέχρι στιγμής είναι 58.783, τα οποία έχουν αναθεωρηθεί πάνω από 2,5 εκατομμύρια φορές. Οι εγγεγραμμένοι χρήστες από τη χώρα μας είναι 75.844 από τους οποίους οι 751 έχουν προχωρήσει σε κάποια επεξεργασία τον τελευταίο μήνα.
Αλήθεια, ποια εγκυκλοπαίδεια στη χώρα μας περιλαμβάνει το λήμμα wikileaks, την ιστοσελίδα που συζητήθηκε όσο λίγες τους τελευταίους μήνες για τις αποκαλύψεις απόρρητων διπλωματικών εγγράφων των ΗΠΑ που δημοσίευσε; Απολύτως καμία στην ελληνική τουλάχιστον γλώσσα. Στην αγγλική Wikipedia ανέτρεξαν 5.032.217 χρήστες για να μάθουν σχετικά, ενώ στην ελληνόφωνη έκδοση της Wikipedia έψαξαν 26.501. Το ελληνικό λήμμα, έκτασης 370 λέξεων, αρχίζει με τον ορισμό: «WikiLeaks καλείται ένας διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός ΜΜΕ ο οποίος δημοσιεύει έγγραφα από ανώνυμες πηγές και διαρροές, που υπό άλλες συνθήκες δεν θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας. Τον ιστότοπο του οργανισμού, ο οποίος και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2006, διαχειρίζεται η The Sunshine Press.Μέσα στον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του, ο ιστότοπος ανακοίνωσε πως η βάση δεδομένων του συμπεριλάμβανε πλέον περισσότερα από 1,2 εκατομμύρια έγγραφα».
Με 10 εκατ. λήμματα σε 250 γλώσσες η Wikipedia είναι η πιο δημοφιλής εγκυκλοπαίδεια όλων των εποχών. Όχι όμως και η πιο έγκυρη.
Γιατί Wikipedia;
Για να αγοράσει κάνεις σήμερα τους 61 τόμους της εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα χρειάζεται να δαπανήσει 2.196 ευρώ (εκτός της δαπάνης για επιπλέον βιβλιοθήκη που σίγουρα θα χρειαστεί). Για να έχει πλήρη πρόσβαση στη Wikipedia αρκεί ένας υπολογιστής και μία σύνδεση στο ίντερνετ.
Η Wikipedia καλύπτει τις άμεσες γνωστικές ανάγκες των χρηστών της για γενικές πληροφορίες, ώστε να κατατοπιστούν μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα γύρω από ένα θέμα. Γεωγραφικές πληροφορίες, βιογραφίες σημαντικών προσώπων, επιστημονικές θεωρίες, καλλιτεχνικά ρεύματα και ιστορικά γεγονότα συγκαταλέγονται στις πρώτες θέσεις αναζήτησης όσων ανατρέχουν στις ψηφιακές σελίδες της Wikipedia. Είναι ο πιο πρακτικός σήμερα τρόπος για άντληση εγκυκλοπαιδικών γνώσεων και γενικών πληροφοριών στις περισσότερο ομιλούμενες γλώσσες του πλανήτη. Οι πρώτες θέσεις που συνήθως καταλαμβάνουν τα λήμματα της Wikipedia στην αναζήτηση του Google, την πιο δημοφιλή ιστοσελίδα του διαδικτύου, καθιστούν την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια το απόλυτο έργο αναφοράς που υπήρξε μέχρι σήμερα.
Η πρωτοφανής απήχηση και η απίστευτη πρακτικότητα της Wikipedia συνιστούν ταυτόχρονα τη δύναμη και το ελάττωμά της. Δύναμη γιατί για πρώτη φορά δόθηκε η δυνατότητα να ξεπεραστούν οι παραδοσιακοί (και συνήθως συντηρητικοί) φορείς και θεσμοί της γνώσης, για να δώσουν το λόγο και την «πένα» στους απλούς χρήστες που χωρίς οικονομικό ή άλλο κίνητρο, θα γράφουν τη δική τους εκδοχή. Αδυναμία, γιατί αυτή η δημοκρατικότητα θυσιάζει την αξιοπιστία. Αφήνει «παράθυρα» για λάθη, ανακρίβειες, μονομέρειες, ακόμα και απάτες.
Τι δεν είναι η Wikipedia
Σύμφωνα με την ίδια την ιστοσελίδα, η Wikipedia δεν εκδίδει πρωτότυπη σκέψη και έρευνα. Πρωτογενής έρευνα, εφευρέσεις και προσωπικά δοκίμια δεν έχουν χώρο σε αυτή την εγκυκλοπαίδεια, γιατί δεν υπάρχει ο κατάλληλος μηχανισμός για τον έλεγχο και την αξιολόγηση του υλικού. Επομένως, μια σοβαρή αδυναμία του εγχειρήματος είναι ότι όλες οι πληροφορίες οφείλουν να προέρχονται από άλλη αξιόπιστη πηγή. Η Wikipedia λοιπόν, προς το παρόν, δεν μπορεί να υποκαταστήσει στο ελάχιστο την παραδοσιακή τυπογραφία και τον υπάρχοντα εκδοτικό μηχανισμό, αφού στηρίζεται αποκλειστικά σε αυτόν. Με λίγα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα γιγαντιαίο μηχανισμό αναδημοσιεύσεων, που αναπαράγονται κριτικά ή όχι και υπόκεινται στον έλεγχο των χρηστών.
Οι δημιουργοί της Wikipedia επίσης τονίζουν ότι η ιστοσελίδα δεν είναι βάθρο για τη διατύπωση απόψεων. Ως εκ τούτου, δεν δέχεται την προπαγάνδα, τη διατύπωση γνώμης για την τρέχουσα πολιτική, τη σκανδαλοθηρία, την αυτοπροβολή και τη διαφήμιση. Γεγονός όμως παραμένει ότι κάθε «αντικειμενική» περιγραφή γίνεται από μια κοινωνική και πολιτική σκοπιά, ακόμα κι αν λείπουν οι σαφείς αναφορές. Επίσης, είναι γνωστό ότι φιλοσοφικά ή επιστημονικά ζητήματα που φαίνονται ουδέτερα, επηρεάζουν στην πραγματικότητα την τρέχουσα πολιτική. Για παράδειγμα, η θεωρία του Δαρβίνου, παρόλο που αποτελεί μια αποδεδειγμένη επιστημονική θεωρία, αμφισβητείται από μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων στις ΗΠΑ, κάτι που έχει οδηγήσει σε σφοδρές πολιτικές διαμάχες ως προς το ρόλο της θρησκείας και ως προς το περιεχόμενο των σχετικών μαθημάτων (φυσική και θρησκευτικά) που θα διδάσκονται στα σχολεία.
Θα μπορούσαν να παρατεθούν και αντίστοιχα παραδείγματα για τη χώρα μας: Το «κρυφό σχολειό» θεωρείται από τους περισσότερους επιστήμονες μύθος, όμως σημαντική μερίδα πολιτών επιμένει στην ύπαρξή του και αποδίδει σε όσους αμφισβητούν το θεσμό «αντεθνικούς» σκοπούς. Η Βικιπαίδεια παίρνει σαφώς θέση και αναφέρει: «Ο όρος κρυφό σχολειό αναφέρεται σε ανεπίσημα ελληνικά διδασκαλεία, για τα οποία υποστηρίζεται πως λειτουργούσαν εν κρυπτώ και υπό καθεστώς απαγόρευσης κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Στη νεότερη ιστοριογραφία αμφισβητείται η ύπαρξή τους και θεωρείται πως ανήκουν στη σφαίρα του μύθου, αποτελώντας στοιχείο της προφορικής λαϊκής παράδοσης». Επομένως, θέλοντας και μη, η διατύπωση γνώμης υπάρχει.
Οι όροι χρήσης
Συνοπτικά, οι χρήστες της Wikipedia ακολουθούν τους εξής όρους: Επιτρέπεται η χρήση των κειμένων από οποιονδήποτε και για οποιονδήποτε σκοπό (ακόμα και εμπορικό), επιτρέπεται η αντιγραφή των κειμένων, επιτρέπεται η τροποποίηση των κειμένων, κάθε αντίγραφο ή τροποποιημένο κείμενο πρέπει να διατεθεί με τη σειρά του υπό την ίδια άδεια και τους παραπάνω όρους (δηλαδή δεν μπορεί κάποιος να θέσει επιπλέον περιορισμούς, για παράδειγμα copyright) και πρέπει να γίνεται αναφορά στους δημιουργούς/συντάκτες του έργου.
Οι βασικές αρχές της Wikipedia είναι τρεις: Ουδετερότητα, όχι πρωτότυπη έρευνα και επαληθευσιμότητα. Τα άρθρα πρέπει να περιέχουν μόνο υλικό που έχει δημοσιευθεί από αξιόπιστες πηγές και το περιεχόμενό τους πρέπει να είναι επαληθεύσιμο.
Τα «παράθυρα»
Η αρχή της επαληθευσιμότητας, όσο αντικειμενική κι αν φαίνεται, αφήνει πολλά «παράθυρα». Όλα τα άρθρα συνοδεύονται από πυκνές παραπομπές. Σε αυτές στηρίζεται, σύμφωνα με τις αρχές της εγκυκλοπαίδειας, το περιεχόμενο του κάθε λήμματος. Όμως ποιος ελέγχει τις παραπομπές; Οι ηλεκτρονικές πηγές, πληροφόρηση δηλαδή που προέρχεται από το διαδίκτυο, από μπλογκ, ιστοσελίδες κ.λπ., μπορεί να είναι από αληθείς και επιστημονικές μέχρι εντελώς ψεύτικες. Όσο για τις έντυπες πηγές, πάλι είναι δύσκολο να επαληθευτεί αν μια παραπομπή αντιστοιχεί πράγματι στο περιεχόμενο του εν λόγω βιβλίου, ενώ δύσκολα ελέγχει κανείς ακόμα και την ύπαρξη του βιβλίου! Φυσικά, υπάρχουν και πηγές, έντυπες ή ηλεκτρονικές, που λένε συνειδητά ψέματα ή τερατολογίες. Ας φανταστούμε ένα λήμμα για τις ιδιότητες των …ελοχίμ που να παραπέμπει στα βιβλία των εκδόσεων Λιακόπουλου και σε μπλογκ των αναγνωστών τους! Θα είχαμε ένα λήμμα τεχνικά άρτιο, στην πραγματικότητα όμως εξωφρενικό.
Η απάντηση στις αντιρρήσεις αυτές είναι ότι ο έλεγχος των χρηστών, οι αναθεωρήσεις και οι αντιρρήσεις καταγράφονται και στο τέλος ξεσκεπάζουν ανακρίβειες και τερατολογίες. Αυτή είναι ίσως και η ουσία της Wikipedia, το γεγονός ότι αποκαθηλώνει κάθε αυθεντία και τη θέτει υπό την αίρεση των αναγνωστών, πράγμα αδιανόητο μέχρι σήμερα. Ας σκεφτούμε για μια στιγμή να μπορούσαμε να επεκτείνουμε ή να διαγράψουμε ένα λήμμα στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του Δημητράκου! Αυτό που μέχρι πρότινος θεωρείτο ανοσιούργημα, τώρα είναι δυνατότητα.
Εδώ όμως υπάρχει ένας ισχυρός αντίλογος. Αν η Wikipedia επαφίεται στους χρήστες της, τότε πρέπει κανείς να εξετάσει ποιοι είναι αυτοί. Διότι μπορεί να ανέρχονται πλέον σε εκατομμύρια οι χρήστες της, όμως το «δείγμα» αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Πρόκειται για χρήστες σε συγκεκριμένες χώρες, όπου υπάρχει η τεχνική υποδομή για την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Από αυτές εξαιρούνται έτσι οι φτωχές χώρες της Αφρικής καθώς και τεράστιες περιοχές του πλανήτη όπου η εξαθλίωση του πληθυσμού θέτει θέμα επιβίωσης. Έπειτα η εγκυκλοπαίδεια αυτή προορίζεται για χρήστες εξοικειωμένους με το διαδίκτυο και την τεχνολογία των υπολογιστών. Το γεγονός αυτό περιορίζει δραστικά τους χρήστες της Wikipedia σε μια ηλικιακή κατηγορία αλλά και σε ένα φύλο: Ως γνωστόν, η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών του ίντερνετ είναι άνδρες! Επομένως, υπό όλες αυτές τις αιρέσεις, η χρήση της Wikipedia περιορίζεται σε ένα πολύ συγκεκριμένο κοινό.
Επιπλέον, όταν τα λήμματα αφορούν ανθρώπους ή επιχειρήσεις (όπως γίνεται πολύ συχνά) τότε η σύνταξη και η αναθεώρησή τους αποκτά εκτός των άλλων και ιδιοτελείς σκοπούς. Δεν είναι μυστικό ότι η αναφορά ενός προσώπου στη Wikipedia προσδίδει πολύ μεγάλο κύρος.
Αν κάτι βγαίνει από όλα τα παραπάνω, είναι ότι η Wikipedia αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο πληροφόρησης, όχι όμως και ευαγγέλιο της γνώσης. Η πηγή της γνώσης μας για τον κόσμο εξακολουθεί να είναι η επιστημονική έρευνα, μια ακριβοπληρωμένη εργασία που εκπονείται από εξειδικευμένους ανθρώπους και που δημοσιεύεται σε συνήθως χοντρούς τόμους που καταλαμβάνουν πολύ χώρο στα ράφια των βιβλιοθηκών.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 22-1-2011)
Γιώργος Λαουτάρης 