Τα προσωπικά δεδομένα αποτελούν σήμερα πολύτιμο πληροφοριακό υλικό, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί ερήμην μας για εμπορικούς ή άλλους λόγους
Ας αναρωτηθούμε μόνο πόσες φορές έχουμε δώσει στοιχεία σε τρίτους σχετικά με τον εαυτό μας, τις συνήθειες και την ταυτότητά μας. Πόσες φορές έχουμε ακούσια φωτογραφηθεί ή βιντεοσκοπηθεί. Υποθετικά, θα μπορούσε να συγκεντρωθεί από όλες αυτές τις σκόρπιες πληροφορίες ένας τεράστιος φάκελος που θα συνιστούσε μια «ακτινογραφία» των προτιμήσεων και της προσωπικότητάς μας. Ένας φάκελος που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για χιλιάδες σκοπούς, θεμιτούς ή όχι. Προς το παρόν, αρκούμαστε στο καθησυχαστικό γεγονός ότι δεν υφίσταται ακόμα η τεχνολογία και ο φορέας που θα συνένωνε όλα τα κομμάτια του παζλ για τον καθένα, ώστε να πάρει ζωή το εφιαλτικό σενάριο μιας κοινωνίας «Μεγάλου Αδελφού», όπου μια απρόσιτη εξουσία θα έβλεπε και γνώριζε τα πάντα. Πόσο ήσυχοι όμως μπορούμε να είμαστε; Και πόσο απαιτητικοί μπορούμε να είμαστε απέναντι σε τρίτους όταν εμείς οι ίδιοι επιδιδόμαστε σε τόσο μαζικό επίπεδο στο σπορ του «αυτο-φακελώματος», όπως είναι το facebook;
Τρομοκράτες και καπνιστές
Θα αντιτείνει κανείς ότι αυτές οι ευαισθησίες σε ό,τι αφορά τα προσωπικά στοιχεία, αφορούν ανθρώπους που έχουν να κρύψουν πράγματα από το νόμο ή από άλλους ανθρώπους, οπότε όσοι δεν έχουν να κρύψουν κάτι, δεν έχουν να φοβηθούν και τίποτα. Δυστυχώς, αυτή η λογική είναι εντελώς λάθος. Φυσικά, οι εποχές όταν κάποιος ενοχοποιούταν ή περιθωριοποιούταν για τις πολιτικές του απόψεις και το οικογενειακό πολιτικό του μητρώο, έχουν παρέλθει, στη χώρα μας τουλάχιστον. Γεγονός όμως παραμένει ότι τέτοια στοιχεία κατά καιρούς αξιοποιούνται με τον πιο στρεβλό τρόπο για τη δημιουργία εντυπώσεων στην κοινή γνώμη. Ας θυμηθούμε την κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης των συλλήψεων από την Αντιτρομοκρατική Υπηρεσία ατόμων που τους αποδόθηκαν κατηγορίες για συμμετοχή σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Τότε προσωπικά στοιχεία όπως τι βιβλία διάβαζαν, πού σύχναζαν ή με ποιους έκαναν παρέα, αξιοποιήθηκαν για να «ζωγραφιστεί» ένα προφίλ, που τις περισσότερες φορές απείχε πολύ από την αλήθεια.
Ας μη πηγαίνουμε όμως μακριά. Δεν χρειάζεται κανείς να είναι τρομοκράτης για να αξιοποιηθούν τα προσωπικά του δεδομένα. Και τι δεν θα έδιναν οι ασφαλιστικές εταιρείες για να γνωρίζουν τις «ανθυγιεινές» συνήθειες των ασφαλισμένων τους, όπως το κάπνισμα για παράδειγμα, για να μπορούν να εκτιμούν καλύτερα τον «κίνδυνο» του πελάτη τους! Ανάλογο ενδιαφέρον θα είχαν και για το πλήρες ιατρικό ιστορικό. Χρυσάφι θα πλήρωναν οι διαφημιστικές εταιρείες για να γνωρίσουν εξατομικευμένα τις καταναλωτικές συνήθειες και προτιμήσεις του κοινού στο οποίο απευθύνονται. Αλλά και πολιτικά κόμματα θα ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν ονόματα και διευθύνσεις ανθρώπων που έχουν δείξει με κάποιο τρόπο κλίση προς τις απόψεις τους. Επομένως, τα προσωπικά δεδομένα, ευαίσθητα ή όχι, αποτελούν σήμερα πολύτιμο πληροφοριακό υλικό, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί ερήμην μας για εμπορικούς ή άλλους λόγους.
Ιδιωτικότητα τέλος
Καθημερινότητα έχει γίνει η καταγραφή και αποθήκευση των προσωπικών μας δεδομένων. Ας αναλογιστούμε σε πόσες κάμερες κλειστού κυκλώματος χαμογελάμε εκούσια ή όχι κάθε μέρα. Στους δρόμους και τις λεωφόρους καταγράφουν την κίνηση των αυτοκινήτων εκατοντάδες κάμερες. Οι ίδιες καταγράφουν και πρόσωπα. Οι μετακινήσεις μας δεν είναι φυσικά κρυφές, όμως αποτελούν δεδομένο προσωπικού χαρακτήρα πού πήγαμε και πότε. Οι περισσότερες τράπεζες έχουν εγκαταστήσει σύστημα καταγραφής του προσώπου μας κατά την είσοδο σε κάθε κατάστημα. Στη συντριπτική πλειοψηφία των εμπορικών καταστημάτων υπάρχουν κλειστά κυκλώματα βίντεο για λόγους ασφαλείας.
Δεν είναι όμως μόνο οι κάμερες. Στα σούπερ μάρκετ χρησιμοποιείται ευρέως η εκπτωτική κάρτα αγορών, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μέσο για να τη στατιστική καταγραφή όλων των καταναλωτικών μας συνηθειών. Ανά πάσα στιγμή τα σούπερ μάρκετ που προτιμάμε μπορούν να δουν καλύτερα ίσως κι από μας τους ίδιους, όλες τις διατροφικές μας συνήθειες σε βάθος χρόνων!
Δεν είναι λίγες οι φορές που με αφορμή ένα διαγωνισμό ή μια προσφορά δίνουμε το όνομά μας, το τηλέφωνο και την ταχυδρομική μας διεύθυνση σε ανθρώπους και εταιρείες. Τέτοιες λίστες συγκεντρώνονται και πωλούνται έναντι μεγάλων ποσών, γιατί είναι πολύτιμες για εμπορική προώθηση προϊόντων.
Όλα τα παραπάνω ισχύουν στον εκθετικό βαθμό τώρα που η ζωή μας έχει μπει στην ηλεκτρονική εποχή. Λίγοι γνωρίζουν ότι οι λεγόμενοι «ιοί» στο διαδίκτυο δεν είναι κακόβουλα προγράμματα που θέλουν την εξαφάνιση των αρχείων μας, έτσι από την κακία εκείνων που τα προγραμμάτισαν. Είναι πολλές «έξυπνα» αρχεία που θα μπορούσαν να αποκληθούν «ρουφιάνοι», τα οποία παρακολουθούν και καταγράφουν τις συνήθειές μας στο «σερφάρισμα». Έτσι με μηχανικό τρόπο συλλέγονται πληροφορίες για τις προτιμήσεις μας στο διαδίκτυο που αξιοποιούνται για εμπορικούς λόγους.
Το facebook τερμάτισε την ανωνυμία του ίντερνετ και όλοι απέκτησαν όνομα, φωτογραφία και βιογραφικό.
Όλα στο facebook!
Το facebook είναι ίσως η μεγαλύτερη επιχείρηση συλλογής προσωπικών πληροφοριών. Η συγκλονιστική του επιτυχία έγκειται στο γεγονός ότι εθελοντικά 350 εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο δίνουν (και με μεγάλη προθυμία μάλιστα!) προσωπικά τους στοιχεία καθημερινά. Το facebook συνιστά και μια τομή στα ήθη του ίντερνετ. Ενώ μέχρι το 2003, όταν ο ιδρυτής της ιστοσελίδας Mark Zuckerberg ανέβαζε την πρώτη μορφή του facebook, στο ίντερνετ κυριαρχούσε η ανωνυμία και οι ψεύτικες ταυτότητες, η έλευση της μπλε σελίδας σήμανε μια νέα εποχή, όπου όλοι απέκτησαν όνομα, φωτογραφία και βιογραφικό. Δεν είναι λίγοι οι χρήστες του μέσου που επιλέγουν να συμπληρώσουν τα πεδία για τις πολιτικές πεποιθήσεις, την καταγωγή και τα θρησκευτικά «πιστεύω»,τα στοιχεία δηλαδή που θεωρούνται ως κατεξοχήν ευαίσθητα. Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται αποκαλύπτουν πολλά στοιχεία από την καθημερινότητα των χρηστών, τα μέρη όπου διασκεδάζουν, τους τόπους διακοπών, τα πρόσωπα με τα οποία σχετίζονται περισσότερο. Οι σελίδες τις οποίες προτιμά ένας χρήστης, όπως μουσικά συγκροτήματα, πολιτικές προσωπικότητες, μάρκες ρούχων, βιβλία και ταινίες, είναι μια «φωτογραφία» της προσωπικότητάς μας, πολύ πιο πιστή ίσως από κάθε άλλη γραπτή περιγραφή.
Έρευνες στις ΗΠΑ και αλλού έχουν δείξει ότι το facebook αποτελεί κατεξοχήν πηγή άντλησης πληροφοριών για τους υπαλλήλους από τους εργοδότες τους. Αν το βιογραφικό σημείωμα περιέχει μια ιδανική εικόνα με αυστηρά επαγγελματικές προδιαγραφές, το προφίλ στο facebook αποκαλύπτει πολύ πιο χρήσιμες πληροφορίες για το προσωπικό ποιόν του κάθε ανθρώπου, που είναι αθέατες στην πρώτη επαγγελματική ματιά.
Η δικαίωση του …Φουκό
Η εθελοντική κατάργηση του απορρήτου είναι βέβαια ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο που ήδη μελετάται και τροφοδοτεί πολλές συζητήσεις. Ωστόσο γεγονός παραμένει ότι σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, η σύγχρονη τεχνολογία έχει οδηγήσει σε ένα απίστευτο πλέγμα όπου καταργείται κάθε έννοια ιδιώτευσης και προσωπικής ζωής. Είμαστε κοντά σε αυτό που προφητικά είχε περιγράψει ο Μισέλ Φουκό ως «πανοπτικόν», την απόλυτη δηλαδή έκθεση των ατόμων της κοινωνίας απέναντι στην εξουσία.
Η πλειοψηφία πάντως των πολιτών δεν ερωτάται όταν τα προσωπικά τους δεδομένα συλλέγονται. Για το λόγο αυτό συστήθηκε εξαρχής και η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ενώ υπάρχει και η σχετική νομοθεσία. Γεγονός παραμένει ωστόσο ότι οι πολίτες είναι έκθετοι απέναντι σε όσους έχουν συμφέρον από τη συλλογή και την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Αφενός η έλλειψη ενημέρωσης για τους κινδύνους, αφετέρου τα «παράθυρα» του νόμου, δίνουν το έδαφος για να γίνεται ευρεία κατάχρηση της τεχνολογίας αυτής εις βάρος πάντα των πολιτών.
Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα απαντά στις συνηθέστερες ερωτήσεις:
1. Τι είναι τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα (ή αλλιώς προσωπικά δεδομένα);
Προσωπικά δεδομένα είναι κάθε πληροφορία που αναφέρεται σε και περιγράφει ένα άτομο, όπως: στοιχεία αναγνώρισης (ονοματεπώνυμο, ηλικία, κατοικία, επάγγελμα, οικογενειακή κατάσταση κλπ.), φυσικά χαρακτηριστικά, εκπαίδευση, εργασία (προϋπηρεσία, εργασιακή συμπεριφορά κλπ), οικονομική κατάσταση (έσοδα, περιουσιακά στοιχεία, οικονομική συμπεριφορά), ενδιαφέροντα, δραστηριότητες, συνήθειες. Το άτομο (φυσικό πρόσωπο) στο οποίο αναφέρονται τα δεδομένα ονομάζεται υποκείμενο των δεδομένων.
2. Ποια είναι τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα;
Ευαίσθητα χαρακτηρίζονται τα προσωπικά δεδομένα ενός ατόμου που αναφέρονται στη φυλετική ή εθνική του προέλευση, στα πολιτικά του φρονήματα, στις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές του πεποιθήσεις, στη συμμετοχή του σε συνδικαλιστική οργάνωση, στην υγεία του, στην κοινωνική του πρόνοια, στην ερωτική του ζωή, τις ποινικές διώξεις και καταδίκες του, καθώς και στη συμμετοχή του σε συναφείς με τα ανωτέρω ενώσεις προσώπων. Τα ευαίσθητα δεδομένα προστατεύονται από τον Νόμο με αυστηρότερες ρυθμίσεις από ότι τα απλά προσωπικά δεδομένα.
3. Τι σημαίνει «επεξεργασία προσωπικών δεδομένων»;
Είναι κάθε εργασία που πραγματοποιείται σε δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, όπως: συλλογή, καταχώριση, οργάνωση, διατήρηση ή αποθήκευση, τροποποίηση, εξαγωγή, χρήση, διαβίβαση, διάδοση, συσχέτιση ή συνδυασμός, διασύνδεση, δέσμευση, διαγραφή, καταστροφή. Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα που τηρεί και επεξεργάζεται προσωπικά δεδομένα ονομάζεται υπεύθυνος επεξεργασίας.
Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα που επεξεργάζεται δεδομένα για λογαριασμό κάποιου υπεύθυνου επεξεργασίας ονομάζεται εκτελών την επεξεργασία.
4. Πότε επιτρέπεται η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων;
Η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων επιτρέπεται μόνο όταν το άτομο έχει δώσει τη συγκατάθεσή του. Κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η επεξεργασία και χωρίς συγκατάθεση όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζει ο Νόμος 2472/1997 στο άρθρο 5.
5. Πότε επιτρέπεται η επεξεργασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων;
Η επεξεργασία ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων επιτρέπεται μόνο εφόσον ισχύει μία τουλάχιστον από τις εξαιρέσεις που ορίζει ο Νόμος 2472/1997 στο άρθρο 7.
6. Τι σημαίνει γνωστοποίηση και άδεια τήρησης αρχείου;
Κάθε υπεύθυνος επεξεργασίας οφείλει να γνωστοποιεί στην Αρχή την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων που πραγματοποιεί, εκτός αν εμπίπτει σε μία από τις περιπτώσεις του αρ. 7Α του Ν. 2472/1997. Η Αρχή καταχωρεί τη γνωστοποίηση σε ειδικό μητρώο. Όταν η επεξεργασία αφορά ευαίσθητα δεδομένα, ο υπεύθυνος επεξεργασίας μπορεί να την πραγματοποιήσει μόνο μετά από άδεια της Αρχής, η οποία χορηγείται με ειδικούς όρους και προϋποθέσεις. Άδεια επίσης μπορεί να απαιτείται για τη διαβίβαση δεδομένων σε χώρα εκτός Ε.Ε., καθώς και για τη διασύνδεση αρχείων.
7. Πώς μπορώ να γνωρίζω αν κάποιοι έχουν τα προσωπικά μου δεδομένα και τα χρησιμοποιούν παράνομα;
Η καλύτερη μέθοδος είναι η πρόληψη. Ο καθένας μας πρέπει να είναι ευαισθητοποιημένος, να μη δίνει τα στοιχεία του ανεξέλεγκτα, να περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα και, αν αντιμετωπίσει πρόβλημα, να ακολουθήσει τη διαδικασία που προβλέπει ο Ν. 2472/97.
8. Ποια είναι τα δικαιώματα μου σε σχέση με τα προσωπικά μου δεδομένα;
Όταν κάποιος σου ζητά να του δώσεις προσωπικά σου δεδομένα, έχεις το δικαίωμα να γνωρίζεις ακριβώς την ταυτότητά του, τον σκοπό για τον οποίο χρειάζεται τα δεδομένα σου, σε ποιους θα τα στείλει, καθώς και ποιοι θα έχουν πρόσβαση σε αυτά. Έχεις το δικαίωμα να γνωρίζεις ποια δεδομένα τηρούν οι άλλοι (οργανισμοί ή άτομα) για σένα και μπορείς να τους ζητάς να σε ενημερώνουν για αυτό. Έχεις το δικαίωμα να ζητάς τη διαγραφή ή τη διόρθωση των προσωπικών σου δεδομένων, όταν θεωρείς ότι η πληροφορία αυτή σε θίγει ή είναι λανθασμένη ή όταν διαφωνείς με την επεξεργασία αυτών των δεδομένων.
Συμβουλές για την «ηλεκτρονική» μας ζωή
Ρώτα γιατί είναι απαραίτητα τα δεδομένα σου. Σκέψου ποιος είναι αυτός που τα ζητάει. Είναι κάποιος που εμπιστεύεσαι; Πώς πρόκειται να τα χρησιμοποιήσει; Θα τα αποστείλει σε άλλους και, αν ναι, σε ποιους; Αν δεν είσαι σίγουρος για κάτι από όλα αυτά, ρώτα και μάθε πριν διαθέσεις πληροφορίες που σε αφορούν.
Σκέψου πριν αποκαλύψεις δεδομένα. Αν λαμβάνεις γράμματα, e-mails, μηνύματα στο κινητό ή στο Facebook που σου ζητούν πληροφορίες, μην απαντήσεις αν δεν είσαι σίγουρος από ποιον προέρχονται.
Διάβαζε προσεκτικά τα «ψιλά γράμματα». Κάποιες εταιρείες μπορεί να γράφουν εκεί όρους για την χρησιμοποίηση των δεδομένων σου, π.χ. για διαφημιστικούς σκοπούς. Θυμήσου ότι πρέπει πάντα να δίνεις τη συγκατάθεσή σου γι’ αυτό.
Διάβαζε την πολιτική ιδιωτικότητας στις ιστοσελίδες που επισκέπτεσαι. Μάθε πώς χρησιμοποιούν τα δεδομένα σου, π.χ. αν εγκαθιστούν αρχεία cookies και αν προωθούν τις πληροφορίες που σε αφορούν σε διαφημιστικές εταιρείες.
Εμπιστεύσου το ένστικτό σου. Αν δεν είσαι σίγουρος για την ασφάλεια μιας ιστοσελίδας ή δεν νιώθεις άνετα με τον τρόπο που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν τα προσωπικά σου δεδομένα, προτίμησε κάποια άλλη.
Δυσκόλεψε τους… «κακούς». Χρησιμοποίησε διαφορετικά συνθηματικά στους λογαριασμούς σου (π.χ. e-mail, Facebook, Twitter). Διάλεξε συνθηματικά που είναι εύκολο για σένα να θυμάσαι, αλλά δύσκολο για τους άλλους να μαντέψουν.
Σκέψου ποιος μπορεί να βλέπει τα δεδομένα σου. Μην επισκέπτεσαι ιστοσελίδες που δεν θα ήθελες οι άλλοι να γνωρίζουν όταν χρησιμοποιείς «κοινόχρηστους» υπολογιστές.
Σκέψου πριν αγοράσεις στο διαδίκτυο. Χρησιμοποίησε ασφαλείς ιστοσελίδες, στις οποίες φαίνονται καθαρά τα στοιχεία επικοινωνίας της εταιρείας και οι οποίες διαθέτουν πολιτική ιδιωτικότητας. Έλεγχε αν είναι ασφαλές το κανάλι επικοινωνίας (π.χ. θα πρέπει η διεύθυνση της σελίδας να ξεκινάει με https και στο πρόγραμμα πλοήγησης στο διαδίκτυο να εμφανίζεται ένα λουκέτο ως εικονίδιο).
Θυμήσου να αποσυνδέεσαι από τις ιστοσελίδες, στις οποίες έχεις εισέλθει/συνδεθεί με χρήση συνθηματικών (π.χ. όταν κάνεις αγορές από το διαδίκτυο ή την ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης).
Κράτα τον υπολογιστή σου ασφαλή. Χρησιμοποίησε προγράμματα τείχους ασφαλείας (firewall) και προστασίας από ιούς (antivirus). Φρόντισε τα προγράμματα αυτά να είναι ενημερωμένα.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 29-1-2011)
Γιώργος Λαουτάρης 