The revolution will not be twittered

Μια λεπτή γραμμή λένε πολλοί ότι συνδέει την πλατεία Ταχρίρ με την πλατεία Συντάγματος. Για την ακρίβεια, μιλούν για ένα καλώδιο USB ή μια δέσμη οπτικών ινών που με την ταχύτητα των ευρυζωνικών συνδέσεων μεταδίδουν το μήνυμα της εξέγερσης και της αφύπνισης των λαών. Είναι όμως έτσι; Από τους πρώτους μήνες του 2011 μέχρι και σήμερα οι φράσεις «επανάσταση του facebook» και «εξέγερση του twitter» έχει χρησιμοποιηθεί πολύ. Λόγω δημοσιογραφικής υπερβολής ή στρεβλής κατανόησης, οι εκτιμήσεις αυτές υποτιμούν δραστικά τα κοινωνικά αίτια των μαζικών αυτών κινητοποιήσεων και αποθεώνουν το μέσο.

Η αντιπολίτευση του twitter

«Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ειδικά το facebook και το twitter, λειτούργησαν τα τελευταία χρόνια ως εργαλείο της αντιπολίτευσης στις εξεγέρσεις κατά των καθεστώτων», επισημαίνει ανάλυση της Wall Street Journal το Φεβρουάριο, όταν οι διαδηλώσεις της πλατείας Ταχρίρ στο Κάιρο έκαναν όλη τη Δύση να ασχοληθεί ξανά με τον αραβικό κόσμο. Ακολούθησε μια τάση αποθέωσης του ρόλου που διαδραμάτισαν στα γεγονότα τα νέα μέσα επικοινωνίας της ψηφιακής εποχής. Ως την «πιο συναρπαστική πλευρά αυτής της επανάστασης» περιέγραψε ο κεντρικός παρουσιαστής στις ειδήσεις του CNN Πιρς Μόργκαν το γεγονός ότι αρκετά από τα κινηματικά ραντεβού είχαν δοθεί μέσω της ηλεκτρονικής οδού.

Ανάλογες αναλύσεις είδαν το φως της δημοσιότητας και στη χώρα μας, ξεκινώντας από την Τετάρτη, όταν το «κίνημα των αγανακτισμένων» έκανε την πρώτη του μαζικότατη εμφάνιση στην πλατεία Συντάγματος. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αποδίδουν την επιτυχία της κινητοποίησης στο facebook και την ταχύτατη εξάπλωση της σελίδας και του ραντεβού που έδινε για συγκέντρωση στην πλατεία. Είναι αλήθεια φυσικά ότι διακινήθηκαν χιλιάδες ηλεκτρονικά μηνύματα, την ίδια στιγμή που η διάδοση του μηνύματος έγινε από μόνη της είδηση που αναπαράχθηκε μαζικά από όλα τα μέσα ενημέρωσης, παραδοσιακά και νέα. Η διάδοση της πληροφορίας έγινε αστραπιαία και αγκάλιασε όλο το χάρτη: Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Βόλος, Ηράκλειο, Λάρισα, Κοζάνη, Κέρκυρα, Γιάννενα, Χίος, Πρέβεζα, Σητεία, Σάμος, Κεφαλλονιά, Γαργαλιάνοι, Καρδίτσα, Ιεράπετρα, Ρόδος, Λαμία, Λευκάδα, Κομοτηνή, Σέρρες, Χαλκίδα, Ξάνθη, Χανιά, Πύργος, Ναύπλιο, Ζάκυνθος, Φλώρινα, Αίγινα, ίσως και άλλες πόλεις από την πρώτη στιγμή ανάρτησαν σελίδα στο facebook καλώντας σε συγκεντρώσεις. Οι ηλεκτρονικές δηλώσεις συμμετοχής για το Σύνταγμα την Παρασκευή 27 Μαΐου είχαν ξεπεράσει τις 75.000.

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που αποδίδουν την επιτυχία της κινητοποίησης του Συντάγματος στο facebook

Το κυριότερο είναι πως οι άνθρωποι που έκλεισαν και συμφώνησαν τα ραντεβού αυτά πιθανότατα δεν έχουν ποτέ βρεθεί διά ζώσης, ποτέ δεν μίλησαν έστω και τηλεφωνικά και παρόλ’ αυτά, έδρασαν σαν μια οργανωμένη ομάδα. Η νέου τύπου κοινωνικότητα των μέσων δικτύωσης, που δεν απαιτεί ούτε τις παραδοσιακές συμβάσεις ούτε καν γνωριμία, έκανε πραγματικότητα μια σοβαρή και μαζική κινητοποίηση. Μήπως λοιπόν μιλάμε για μια νέα εποχή στη δημοκρατία ή μια νέα σελίδα στην ιστορία των λαϊκών κινημάτων;

Τα status γράφουν ιστορία

Χωρίς να στερούνται νοήματος όλα τα παραπάνω, η αλήθεια είναι ότι τονίζουν υπερβολικά το ρόλο του μέσου σε βάρος του ίδιου του περιεχομένου που έχει το μήνυμα. Όλα τα σχόλια για τη σημαντική θέση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στις τελευταίες λαϊκές κινητοποιήσεις ανά την υφήλιο, δείχνουν να ξεχνούν ότι και στο παρελθόν η ιστορία έχει συγκλονιστεί από επαναστάσεις και ανατροπές, σε περιόδους που ο εξηλεκτρισμός ήταν όνειρο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο γαλλικός λαός εισέβαλλε τον Ιούλιο του 1789 στη Βαστίλη χωρίς να έχει δει ειδοποιήσεις στο twitter, ενώ οι μπολσεβίκοι κατέλαβαν τα χειμερινά ανάκτορα του τσάρου χωρίς να «ανεβάσουν» ούτε μία φωτογραφία από το συμβάν στο facebook. Πραγματικός υποκινητής των κοινωνικών κινημάτων ήταν ανέκαθεν οι ίδιες οι κοινωνικές συνθήκες και οι αντιθέσεις κάθε εποχής, που βρίσκουν τα πρόσφορα κάθε φορά μέσα για να εκφραστούν, να στείλουν τα μηνύματά τους στον υπόλοιπο κόσμο, να μείνουν στην ιστορία. Για να φτάσει στις μέρες μας ο απόηχος της Οκτωβριανής Επανάστασης, χρειάστηκε να γραφούν οι σελίδες του «Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» από το δημοσιογράφο Τζον Ριντ. Οι εξεγέρσεις του μέλλοντος πιθανόν να απαθανατιστούν με «αντιγραφή» και «επικόλληση» των «καταστάσεων» από τα προφίλ facebook των συμμετεχόντων – αν και σε αυτή την περίπτωση δύσκολα θα έβγαινε νόημα.

Βεδουίνοι χωρίς «προφίλ»

Υπερβολές χαρακτηρίζουν τις αναφορές των δυτικών ΜΜΕ για το ρόλο των νέων μέσων στις αραβικές εξεγέρσεις

Ποια είναι όμως η πραγματική εμβέλεια των νέων αυτών μέσων; Στην Αίγυπτο οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις έγιναν σε μέρες που το καθεστώς του Χόσνι Μουμπάρακ είχε διακόψει την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Άλλωστε, στην Αίγυπτο των 80 εκατομμυρίων ψυχών, που μαστίζεται από την αμορφωσιά και την εξαθλίωση, το λάπτοπ και η «γρήγορη» σύνδεση στο ίντερνετ είναι μάλλον πολυτέλεια που εξαντλείται σε ορισμένα προνομιούχα τμήματα του πληθυσμού. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα για το πόσο η δημοσιογραφική υπερβολή παραβλέπει την πραγματικότητα, είναι η περίπτωση του Ιράν, όπου οι πρόσφατες αιματηρές διαδηλώσεις κατά του προέδρου Αχμαντινετζάντ χαρακτηρίστηκαν σύμφωνα με τη μόδα «επανάσταση του twitter», τη στιγμή που μόλις λίγες χιλιάδες Ιρανοί από τα 70 εκατομμύρια της χώρας είχαν λογαριασμό στη συγκεκριμένη ιστοσελίδα.

Η χρήση του ίντερνετ στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η διείσδυση του διαδικτύου βρίσκεται στο 44%, σύμφωνα με την τελευταία μελέτη του Παρατηρητηρίου για την Κοινωνία της Πληροφορίας που δόθηκε αυτή την εβδομάδα στη δημοσιότητα. Συγκεκριμένα, για το 2010 ένας στους δύο Έλληνες δήλωσε ότι χρησιμοποίησε ηλεκτρονικό υπολογιστή και ένα 44% ότι έκανε χρήση του διαδικτύου. Τις υπηρεσίες τρίτης γενιάς (3G) των δικτύων κινητής τηλεφωνίας χρησιμοποίησε μόλις το 25%. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το ποσοστό όσων χρησιμοποιούν σελίδες κοινωνικής δικτύωσης στη χώρα μας είναι 36%. Δυστυχώς, η έρευνα αφήνει μια μεγάλη ασάφεια: Με τον όρο «τακτική χρήση του διαδικτύου» εννοεί χρήση που γίνεται τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Κατανοούμε λοιπόν ότι όσοι ανοίγουν το email τους μόνο κάθε Κυριακή είναι μάλλον απίθανο να έχουν πραγματική εξοικείωση με αυτή την τεχνολογία και τα μέσα της.

Το γεγονός αυτό υπογραμμίζει μια άλλη αναντίρρητη αλήθεια. Ότι δηλαδή ο όρος «χρήση του διαδικτύου» είναι πολύ γενικός για να περιγράψει τις πραγματικές δεξιότητες των πραγματικών ανθρώπων. Η ηλικία, το φύλο, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση ακόμη και η γεωγραφία είναι παράγοντες που επιδρούν. Για παράδειγμα, οι ηλικίες 16-24 σύμφωνα με την ίδια πάντα έρευνα, χρησιμοποιούν κατά 85% το διαδίκτυο, την ίδια ώρα που στις ηλικίες 35-44 το ανάλογο ποσοστό είναι 35%, ενώ από από τους ερωτηθέντες μεταξύ 55 και 64 χρόνων, μόλις 15% κάνουν χρήση του ίντερνετ. Το ψηφιακό χάσμα γενεών άλλωστε εκφράζεται ακόμα και ανάμεσα σε άτομα που χρησιμοποιούν υπολογιστή και ίντερνετ. Άλλη εξοικείωση, δεξιότητες και ευκολία έχει ένας 16χρονος άλλη ένας 50άρης. Αν γίνεται λόγος για όλα αυτά τα λιγότερο ή περισσότερο αυτονόητα, είναι για να καταδειχτεί ότι η δύναμη των νέων μέσων είναι μόνο σχετική. Αφορά δηλαδή ένα συγκεκριμένο κομμάτι πληθυσμού, εντοπισμένο ηλικιακά στους νέους αλλά και γεωγραφικά στην Αττική.

Οι ψευδαισθήσεις της οθόνης

Η πραγματική εμβέλεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι λοιπόν πολύ μικρότερη από αυτή που φαίνεται αν πιστέψει κανείς τους τίτλους στις εφημερίδες. Όμως και ανάμεσα σε αυτούς που χρησιμοποιούν τα μέσα αυτά, που «ποστάρουν» ένα ραντεβού ή που δηλώνουν ψηφιακά «παρών» είναι πολύ συζητήσιμο πόση πραγματική επίδραση έχει το μήνυμα που αναμεταδίδουν. Στο ρεπορτάζ με τίτλο «ραντεβού με την αγανάκτηση» της ενημερωτικής ιστοσελίδας news247 το πρωί της Τετάρτης αναφερόταν για τις συγκεντρώσεις που θα ακολουθούσαν: «Η ανταπόκριση των πολιτών μέχρι στιγμής είναι μεγάλη, με περίπου 7.000 να έχουν δηλώσει ότι θα δώσουν το “παρών” στο Σύνταγμα, περισσότεροι από 9.000 στο Λευκό Πύργο στη Θεσσαλονίκη και πάνω από 2.500 στην πλατεία Γεωργίου στην Πάτρα».

Η δήλωση "like" στο facebook είναι σχετικής και συζητήσιμης αξίας

Τα κλικ στο κουμπί «θα παρευρεθώ» για το Σύνταγμα δεν μεταφράστηκαν φυσικά αμέσως σε πραγματικό κόσμο, όσο κι αν έδειχναν μια τάση. Αντίστοιχα, η συγκέντρωση της Λαμίας ήταν κατά πολύ κατώτερη από τους 1.215 που δήλωσαν την Τετάρτη ηλεκτρονικά ότι θα κατέβουν. Ο λόγος είναι προφανής: Ένα κλικ από τον υπολογιστή του σπιτιού είναι πολύ εύκολο και απλό, σε αντίθεση με μια πολιτική συνειδητή απόφαση, όπως αυτή για τη συμμετοχή σε μια κινητοποίηση. Το facebook έχει χιλιάδες σελίδες μάλλον αδιάφορου περιεχομένου που συγκεντρώνουν πολλά «like», κάτι που αφήνει αδιάφορους όλους πλην των δημιουργών των σελίδων αυτών. Για παράδειγμα, η σοκολάτα lacta έχει 319.00 θαυμαστές, το μπαρ island έχει ξεπεράσει τις 17.000, ενώ το αμερικανικό σόου του CBS Big Brother, περηφανεύεται να δείχνει ότι «ακολουθείται» από 1,5 εκατομμύριο χρήστες του facebook. Η δήλωση λοιπόν «μ’ αρέσει», «ακολουθώ», «θα παρευρεθώ», έχει μόνο σχετική αξία στο πλαίσιο των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Δεν λείπουν άλλωστε και οι πλάκες: Τα 10.000 «παρών» έφτασε η σελίδα «αγανακτισμένοι στη Μόρντορ», τη μυθιστορηματική χώρα στη Μέση Γη του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών!

Η ενημέρωση δεν άλλαξε χέρια

Η κινητοποίηση του Συντάγματος έτυχε προβολής σε μέσα, όπως η Καθημερινή, παραδοσιακά εχθρικά απέναντι στις διαδηλώσεις

Αντιθέτως, πραγματική επίδραση έχουν τα παραδοσιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης και το πλέον διαδεδομένο, η τηλεόραση. Κλείνει τα μάτια στην πραγματικότητα όποιος δεν δεχτεί τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξαν τα πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικά κανάλια στην επιτυχία των πρώτων διαδηλώσεων των «αγανακτισμένων πολιτών». «Ήταν τέταρτο θέμα και διάρκειας μερικών δευτερολέπτων», είπαν αρκετοί καχύποπτοι που δεν έχουν συνειδητοποιήσει τη δύναμη και τη διεισδυτικότητα αυτών των φευγαλέων έστω στιγμών τηλεοπτικού χρόνου. Αρκεί να σκεφτεί κανείς το εξής: Πόσες φορές απασχόλησαν τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων ανάλογες κινητοποιήσεις που κατέβασαν στους δρόμους δεκάδες χιλιάδες εργαζομένους; Η μόνη κάλυψη τέτοιων γεγονότων εστίαζε στην αναφορά επεισοδίων ενώ τις περισσότερες φορές δεν ανέφερε καν το κύριο αίτημα των διαδηλωτών. Οι τρέχουσες κινητοποιήσεις έσπασαν το φράγμα σιωπής των ΜΜΕ και ανέδειξαν τα γεγονότα. Σπάνια η εφημερίδα Καθημερινή παρουσιάζει τα αιτήματα διαδηλώσεων στο κέντρο της Αθήνας. Είναι λοιπόν αρκετά ενδεικτικό ότι αυτή την Πέμπτη η κινητοποίηση του Συντάγματος βρισκόταν στην πρώτη σελίδα με κεντρική φωτογραφία. Συνεπώς, ακόμη και με την αρχική ορμή των νέων μέσων, ο ρόλος των παραδοσιακών μέσων είναι ακόμη αναντικατάστατος.

Η εξέγερση δεν θα έχει σελίδα στο facebook

Ένα από τα κορυφαία αμερικανικά πολιτικά τραγούδια είναι το ποίημα του Gil Scott-Heron με τίτλο «The Revolution Will Not Be Televised», που σημαίνει «η επανάσταση δεν θα μεταδοθεί στην τηλεόραση». Γράφτηκε το 1970 στις ΗΠΑ του Νίξον για να εκφράσει τον αναβρασμό αλλά και την παράλληλη παθητικότητα της μαύρης κοινότητας, που είχε λόγους για να εξεγερθεί αλλά παρέμενε καθηλωμένη στον καναπέ. Όταν ξεσπάσει η επανάσταση, έλεγε, «δεν θα μπορείς να μείνεις σπίτι, αδερφέ, δεν θα μπορείς να βάλεις την πρίζα, να πατήσεις το κουμπί, να κάνεις ζάπινγκ, δεν θα μπορείς να ανοίξεις μπίρα στο διάλειμμα». Έτσι και οι εξεγέρσεις του μέλλοντος δεν θα εμφανιστούν στην οθόνη του υπολογιστή, δεν θα έρθουν με email και πιθανόν να μην έχουν σελίδα στο facebook.

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 28-5-2011)