Αρχαία οικουμενικά έθιμα σε εκσυγχρονισμένη μορφή αναβιώνουν κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, κατά το λεγόμενο Πάσχα των Ελλήνων ή της χριστιανοσύνης. Στην περίπτωση των αναστάσιμων εθίμων και δοξασιών ο χριστιανισμός αποδείχτηκε από τη γέννησή του μέχρι τις μέρες μας «χωνευτήρι» παλιότερων θρησκευτικών πρακτικών και «πιστεύω» που σφετερίστηκε και ενέταξε στο δικό του κανόνα.
Προχριστιανική μεξικανική θεότητα σταυρώθηκε και αναστήθηκε μετά από τρεις μέρες.
«Τον σταυρόν του Κυρίου εγκωμιάσωμεν, την ταφήν την αγίαν ύμνοις τιμήσωμεν, και την Ανάστασιν αυτού υπερδοξάσωμεν», λέει ένα αναστάσιμο «κάθισμα» που ψάλλεται αυτές τις μέρες. Ήταν όμως ο θάνατος και η ανάσταση αποκλειστικότητα του Ιησού Χριστού; Η συγκριτική μυθολογία των λαών μας λέει κατηγορηματικά όχι.
Το αξεπέραστο βιβλίο του Εμμανουήλ Γιαροσλάβσκι, Πώς γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν οι θεοί και οι θεές (εκδόσεις Γνώση, 1965) μας δίνει χαρακτηριστικές αποδείξεις για το πώς οι λαοί πολύ πριν τη σταύρωση στο Γολγοθά μοιράζονταν την ίδια πίστη για το θεό που πεθαίνει και ανασταίνεται. Χτυπητές ομοιότητες με τη χριστιανική ιστορία της ανάστασης παρουσιάζει ένας μεξικανικός θρύλος για τον ινδιάνικο θεό Κβετσαλκοάτλι. Οι αυτόχθονες, που ποτέ δεν είχαν έρθει σε επαφή με την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, πίστευαν ότι ο θεός τους αυτός είχε σταυρωθεί πάνω σ’ ένα ξύλινο σταυρό. Ο θεός είχε φτάσει για να σώσει τους κατοίκους, αλλά αυτοί στάθηκαν αγνώμονες. Σύμφωνα με μια άλλη μεξικανική δοξασία, ο θεός Μπακάμπ σταυρώθηκε κι αυτός και μάλιστα, έμεινε πεθαμένος για τρεις μέρες, ενώ στο τέλος της τρίτης αναστήθηκε και αναλήφθηκε στους ουρανούς. Στη Βαβυλώνα, που έφτασε στην ακμή της 7 αιώνες πριν γεννηθεί ο Χριστός, λατρευόταν ο θεός Μαρντούκ, που θεωρούταν δημιουργός και ο σωτήρας του κόσμου. Πιστευόταν λοιπόν ότι ο θεός αυτός πεθαίνει το Χειμώνα και ανασταίνεται την Άνοιξη. Υπήρχαν ημέρες θρήνου για το νεκρό θεό, όπου οι πιστοί προσκυνούσαν τον τάφο του και μεγάλο πανηγύρι όταν ανασταινόταν.
Πλατιά ήταν διαδεδομένη στη Φοινίκη και την Ασία, αιώνες πριν τη γέννηση του Ιησού, η λατρεία του θεού Άδωνι. Οι αρχαίοι λαοί της περιοχής πίστευαν ότι κάποιος κακός θεός σκότωσε τον Άδωνι, όμως αυτός ύστερα αναστήθηκε. Σε ανάμνηση των παθών του θεού, οι πιστοί πενθούσαν, μαστιγώνονταν και τελούσαν εικονική ταφή του. Οι ιεροτελεστίες, που πραγματοποιούνταν τις ίδιες μέρες με το χριστιανικό Πάσχα, ολοκληρώνονταν με την ανάσταση του Άδωνι και τις γιορτές που άρμοζαν. Και ο θεός Άττις λατρευόταν στην ίδια περιοχή, δύο αιώνες πριν τη γέννηση στη Βηθλεέμ. Ο Άττις πιστευόταν ότι αυτοτραυματίστηκε και πέθανε αλλά αναστήθηκε. Στα τέλη του Μάρτη γιορταζόταν η λύτρωσή του. Και οι αιγυπτιακοί μύθοι περιλαμβάνουν ανάσταση. Ο θεός Όσιρης διαμελίστηκε από έναν κακό θεό αλλά έπειτα με πρωτοβουλία του Ρα μαζεύτηκαν τα κομμάτια του, ο θεός αναστήθηκε και έγινε κριτής στο βασίλειο των νεκρών. Η γιορτή προς τιμήν του Όσιρη τελούταν πριν την έλευση του χριστιανισμού αλλά και κατά τα πρώτα του βήματα.
Ο μύθος της ανάστασης συναντάται και στην αρχαιοελληνική μυθολογία. Ο θεός Διόνυσος σύμφωνα με το μύθο διωκόταν από την Ήρα η οποία έστειλε τους Τιτάνες να τον σκοτώσουν. Αυτοί τον έκοψαν κομμάτια και τον έφαγαν, αφήνοντας μόνο την καρδιά του. Έπειτα ο Δίας τον ανέστησε. Την Άνοιξη γιορταζόταν η ανάσταση του Διονύσου. Οι ιερείς έκοβαν σε κομμάτια ένα ζωντανό ταύρο και οι πιστοί έτρωγαν κομμάτια από τη σάρκα του που συμβόλιζε το σώμα του θεού. Μεγάλες ομοιότητες με τη θεία κοινωνία των χριστιανών παρουσιάζει και η λατρεία του θεού Μίθρα, που λατρευόταν στη Μεσόγειο, από το 2ο π.Χ. αιώνα. Οι πιστοί του μιθραϊσμού συνήθιζαν να τελούν ένα λειτουργικό δείπνο, όπου έτρωγαν αγιασμένο ψωμί και έπιναν κρασί, σαν προσομοίωση του σώματος και του αίματος του θεού τους.
Τα «δάνεια» του χριστιανισμού δεν σταματούν φυσικά εδώ. Ειδικά η γιορτή του Πάσχα, φαίνεται ότι έχει τις ρίζες της πολύ παλιά, σαν γιορτή της μετάβασης από μια εποχή του έτους σε μια άλλη. Η αρχή όλων των θρησκειών άλλωστε εντοπίζεται στις εξωτερικές δυνάμεις που κυριαρχούν πάνω στους ανθρώπους, στις δυνάμεις της φύσης και της κοινωνίας και στη φανταστική τους αντανάκλαση στο ανθρώπινο μυαλό που τους προσδίδει μεταφυσικά χαρακτηριστικά. Να σημειώσουμε πάντως ότι η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα καθορίστηκε σχετικά αργά, στην πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325 μ.Χ. και αποφασίστηκε να γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας και μετά το Πάσχα των Ιουδαίων.
Συνολικότερα, αποδεικνύεται ότι οι θρησκείες και τα δόγματα δεν είναι κλειστά συστήματα αλλά ενσωματώνουν προϋπάρχουσες δοξασίες και λατρευτικές πρακτικές στο δικό τους κανόνα. Στο πολύ σημαντικό βιβλίο του σοβιετικού Ι. Λέντσμαν, Οι ρίζες του χριστιανισμού (εκδόσεις Κέδρος), αναλύεται διεξοδικά πώς οι αρχές της στωικής φιλοσοφίας και ειδικά του Σενέκα επηρέασαν καταλυτικά την ιδεολογική βάση του χριστιανισμού. Το βασικό συμπέρασμα που καταλήγει ο Σενέκας, η ισότητα των ανθρώπων, ελεύθερων και δούλων, μπροστά στο πεπρωμένο, υπάρχει αυτούσιο π.χ. στις επιστολές του Παύλου, είναι και το πνεύμα του αναστάσιμου ύμνου που ακούγεται σήμερα στις εκκλησίες και λέει «ευλογητός ει Χριστέ ο θεός ημών, ο πανσόφους τους αλιείς αναδείξας». Όπως σημειώνει και ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας (στο Μαρξ-Ένγκελς, Για τη θρησκεία, εκδόσεις ΚΨΜ, 2009) «ο θεός είναι το προϊόν μιας κοπιαστικής διαδικασίας αφαίρεσης, η συμπυκνωμένη πεμπτουσία των πολυάριθμων προγενέστερων φυλετικών και εθνικών θεών».
Στο έργο του Συμβολή στην κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ, όπου περιέχεται και η περίφημη ρήση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», ο Μαρξ σημειώνει ακόμα πως «η κριτική της θρησκείας διαλύει τις αυταπάτες του ανθρώπου κάνοντάς τον να σκέφτεται, να δρα και να διαμορφώνει την πραγματικότητά του ως άνθρωπος που δεν έχει αυταπάτες και έφτασε στη λογική, έτσι ώστε να περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του και επομένως γύρω από τον πραγματικό ήλιο του. Η θρησκεία είναι απλώς ο απατηλός ήλιος που περιστρέφεται γύρω από τον άνθρωπο όσο καιρό αυτός δεν περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του».
(Δημοσιεύτηκε στο Πριν, 3-4-2010)
Γιώργος Λαουτάρης 