Για τους (λίγους ακόμη στη χώρα μας) χρήστες του Twitter, η ιστοσελίδα όπου δημοσιεύονται μικρά μηνύματα των 140 χαρακτήρων είναι ένα βήμα αυτοέκφρασης. Για άλλους μέσο ενημέρωσης. Η σαρωτική επέλαση της ιστοσελίδας στις προτιμήσεις των χρηστών διαδικτύου σε όλο τον κόσμο αρχίζει να αλλοιώνει όμως τον αρχικό αυτό χαρακτήρα του. Ο λόγος; Η διαφήμιση, έμμεση και «γκρίζα», όλο και περισσότερο εισβάλλει στο τάιμ λάιν, όπως ονομάζεται ο χώρος στην ιστοσελίδα που εμφανίζονται τα μηνύματα των επαφών του κάθε χρήστη. Οι διασημότητες που συγκεντρώνουν χιλιάδες ακόλουθους δελεάζονται εύκολα από το άφθονο χρήμα που προσφέρουν διαφημιστικές εταιρείες και αντί για τις σκέψεις τους, μοιράζονται όλο και περισσότερο μηνύματα σχετικά με προϊόντα.
δικτύωση
The revolution will not be twittered
Μια λεπτή γραμμή λένε πολλοί ότι συνδέει την πλατεία Ταχρίρ με την πλατεία Συντάγματος. Για την ακρίβεια, μιλούν για ένα καλώδιο USB ή μια δέσμη οπτικών ινών που με την ταχύτητα των ευρυζωνικών συνδέσεων μεταδίδουν το μήνυμα της εξέγερσης και της αφύπνισης των λαών. Είναι όμως έτσι; Από τους πρώτους μήνες του 2011 μέχρι και σήμερα οι φράσεις «επανάσταση του facebook» και «εξέγερση του twitter» έχει χρησιμοποιηθεί πολύ. Λόγω δημοσιογραφικής υπερβολής ή στρεβλής κατανόησης, οι εκτιμήσεις αυτές υποτιμούν δραστικά τα κοινωνικά αίτια των μαζικών αυτών κινητοποιήσεων και αποθεώνουν το μέσο.
Λογοκρισία: Η Ουγγαρία δεν ήταν η εξαίρεση
Η φίμωση του Τύπου δεν επιτυγχάνεται μόνο με αστυνομικά μέσα, όπως έχει αποδειχτεί και στην Ελλάδα
Οι πιέσεις στη δεξιά κυβέρνηση του πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν ήταν εντονότατες, γεγονός που την ανάγκασε να εξαγγείλει τροποποιήσεις, τις οποίες ακόμη δεν έχει θέσει σε εφαρμογή. Σε κάθε περίπτωση, αναμφισβήτητο παραμένει ότι ακόμη και στον πυρήνα της Ευρώπης, η ελευθεροτυπία δεν είναι δεδομένη. Το ζήτημα αποδεικνύεται περισσότερο επίκαιρο και φλέγον, όταν η συζήτηση για τους περιορισμούς του Τύπου δεν εξαντλείται στα άμεσα πειθαρχικά μέτρα εναντίον δημοσιογράφων, τύπου Ουγγαρίας, αλλά αγγίζει πιο λεπτές αποχρώσεις, όπως το καθεστώς ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, το μονοπώλιο της ενημέρωσης αλλά και τις νέες τάσεις που διαμορφώνει το διαδίκτυο.
730.000 ευρώ πρόστιμο!
Δεν ήταν αδικαιολόγητος ο σάλος. Ο νόμος που επρόκειτο να τεθεί σε ισχύ από την 1η Ιανουαρίου 2011 στην Ουγγαρία προέβλεπε πρόστιμα μέχρι 730.000 ευρώ σε ραδιοφωνικούς σταθμούς και τηλεοπτικά κανάλια που «προσβάλλουν το δημόσιο συμφέρον, τη δημόσια τάξη και την ηθική». Ακόμα, πρόστιμα προβλέπονταν και για όσους μεταδίδουν «μεροληπτικές πληροφορίες». Οι διατυπώσεις ήταν σκοπίμως ασαφείς και αόριστες, ούτως ώστε η ερμηνεία του νόμου να έχει τόσο διασταλτική ερμηνεία, που θα μπορούσε να κλείσει οριστικά και ατιμωτικά κάθε μέσο ενημέρωσης που δημοσιοποιούσε μια είδηση μη αρεστή στην κυβέρνηση. Επιπλέον, ο νόμος υποχρέωνε τους δημοσιογράφους να αποκαλύπτουν τις πηγές τους στις αρχές, αν κρινόταν ότι υπήρχε ζήτημα εθνικής ασφάλειας. Πρακτικά, το μήνυμα ήταν σαφές: Όποιος αντιμιλήσει, βάζει λουκέτο και πάει φυλακή.
Έφτασε το τέλος για την ελευθερία του Τύπου στην Ουγγαρία, αναγγέλλει πρωτοσέλιδα η Nepszabadsag, μια από τις μεγαλύτερες σε κυκλοφορία εφημερίδες της χώρας
Σε συνέντευξη που έδωσε ο Κάρολι Βέρεζ, αρχισυντάκτης μιας από τις μεγαλύτερες σε κυκλοφορία εφημερίδες της χώρας, της Nepszabadsag, τόνισε χαρακτηριστικά: «Πουθενά δεν εξηγείται τι ακριβώς θέτει σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια ή πού αρχίζει μια κίνηση που να διώκεται ποινικά». Στην πραγματικότητα, η γενικότητα στις διατάξεις είχε στόχο τον εκφοβισμό: «Υπάρχει η πρόθεση να εξαναγκαστούν οι δημοσιογράφοι να εργάζονται υπό το κράτος του φόβου. Υπό τέτοια πίεση είναι πολύ δύσκολο να εργαστείς, με ένα ψαλίδι πάνω από το κεφάλι», σημειώνει ο αρχισυντάκτης. «Κάποια στιγμή οδηγείσαι στην αυτολογοκρισία», συμπλήρωσε. Κι αν ο αρχισυντάκτης αυτολογοκρίνεται, τότε ο απλός συντάκτης λογοκρίνεται από τους διευθυντές του, σε περίπτωση που του ξεφύγει κάτι «μεμπτό», μια είδηση ή ένα σχόλιο το οποίο θα μπορούσε να επιφέρει λουκέτο στο μέσο και φυλακή για τους ίδιους.
Μερική η υποχώρηση της Ουγγαρίας
Οι πιέσεις που άσκησαν οι Βρυξέλλες υπήρξαν εντονότατες. Τα μέτρα που πήρε η προεδρεύουσα Ουγγαρία εναντίον του Τύπου, εξέθεταν ανεπανόρθωτα την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση και το όποιο ηθικό κύρος έχει επιχειρήσει όλα αυτά τα χρόνια να οικοδομήσει. Οι συγκεκριμένες διατάξεις κατά της ελευθεροτυπίας έδιναν ατράνταχτα επιχειρήματα στις ευρωσκεπτικιστικές τάσεις κάθε απόχρωσης για να θεμελιώσουν όχι μόνο την αντίθεσή τους στην ευρωπαϊκή ενοποίηση, αλλά και να αποκαλύψουν τον προσχηματικό χαρακτήρα των ηθικών αξιών που επικαλείτο η ΕΕ.
Η υποχώρηση της ουγγρικής κυβέρνησης ήταν λοιπόν αναμενόμενη μετά από αυτή την πίεση, καθώς διακυβεύονταν πολύ περισσότερα από την ελευθερία των συντακτών σε μια χώρα της ανατολικής Ευρώπης. Εκπρόσωπος του Ούγγρου πρωθυπουργού δεσμεύτηκε την προηγούμενη εβδομάδα ότι εντός λίγων ημερών θα δρομολογηθούν αλλαγές στις επίμαχες διατάξεις. Συγκεκριμένα, είπε ότι οι διατάξεις του νόμου για «ισορροπημένη κάλυψη των γεγονότων» θα περιοριστεί στη ραδιοφωνία. Και ότι τα ξένα μέσα ενημέρωσης θα εξαιρεθούν από τις διατάξεις που προβλέπουν υψηλότατα πρόστιμα. Ακόμα, η Ουγγαρία συμφώνησε να άρει τη διάταξη που υποχρέωνε κάθε νέο μέσο να πάρει άδεια πριν λειτουργήσει. Μετά από αυτή την τακτική υποχώρηση της ουγγρικής κυβέρνησης, η Επίτροπος της ΕΕ για τα μέσα ενημέρωσης, Νέλι Κρόες, σημείωσε ότι είναι ικανοποιημένη και ότι θα παρακολουθεί τις εξελίξεις. Τέλος καλό; Δυστυχώς, όχι.
Πανευρωπαϊκό σπορ η λογοκρισία
Ο ασφυκτικός έλεγχος που ασκείται πάνω στα μέσα ενημέρωσης είναι ένα πανευρωπαϊκό ζήτημα, που αφορά πολύ περισσότερες χώρες. Ανάλογες επιφυλάξεις εγείρονται και στην Αυστρία. Όπως έγραφε σε πρόσφατη ανάλυσή της η εφημερίδα Der Standard που εκδίδεται στη Βιέννη, «υπήρξαν επανειλημμένες προσπάθειες και στην Αυστρία όχι μόνο για τον έλεγχο της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης, αλλά και του έντυπου Τύπου. Περιορισμοί των μέσων ενημέρωσης που δεν απέχουν πολύ από αυτούς που προτάθηκαν στην Ουγγαρία (συμπεριλαμβανομένων των ευθέων διώξεων σε δημοσιογράφους) έχουν κατατεθεί πρόσφατα και μελετώνται από τον αυστριακό υπουργό Δικαιοσύνης».
Αν η μία όψη της λογοκρισίας είναι οι ευθείες διώξεις, η άλλη έχει το πρόσωπο του ασφυκτικού ελέγχου. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των μέσων ενημέρωσης αντανακλά μια άλλη όψη της φίμωσης του Τύπου, όταν οι κυβερνήσεις διαπλέκονται με τους επιχειρηματίες, μέσω υπόγειων ή και φανερών δεσμών. Στην Ιταλία ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι έχει απασχολήσει επανειλημμένα την κοινή γνώμη για τη χειραγώγηση που ασκεί στην κρατική τηλεόραση της RAI. Οι Βρυξέλλες βέβαια ουδέποτε ασχολήθηκαν με την περίπτωση της ιταλικής κρατικής ραδιοτηλεόρασης, αλλά και τα υπόλοιπα ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης της Ιταλίας, που διοικούνται από τον πρωθυπουργό. Οι πρακτικές αυτές είναι πολύ κοντά στη συνηθισμένη πρακτική του Βλαντιμίρ Πούτιν ως προς τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης. Ούτε το Νικολά Σαρκοζί οι αρχές της ΕΕ πρόκειται να επιπλήξουν, που ευνόησε μεγιστάνες του Τύπου φιλικά προσκείμενους στην κυβέρνησή του, ώστε να πάρουν στην κατοχή τους σημαντικά μέσα. Ο δεύτερος αυτός τύπος λογοκρισίας, καθώς είναι έμμεσος, περνά απαρατήρητος.
Φυλακές, τραυματισμοί, θάνατοι
Αν στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης η φίμωση έρχεται πλαγίως, η περιφέρειά της δεν χρειάζεται προσχήματα. Η υποψήφια προς ένταξη Τουρκία, χώρα που ούτως ή άλλως δεν φημίζεται για τις συνταγματικές της ελευθερίες, βάλλει ευθέως εναντίον του Τύπου. Στις 17 Φεβρουαρίου 2011 οι τουρκικές αρχές προχώρησαν στη σύλληψη και τη φυλάκιση του αντιπολιτευόμενου Τούρκου δημοσιογράφου Σονέρ Γιαλτσίν και δύο συναδέλφων του. Ο Γιαλτσίν θεωρήθηκε ύποπτος στις έρευνες για τη συνωμοσία των στρατιωτικών εναντίον της κυβέρνησης. Το έγκλημά του; Ότι υπήρξε συγγραφέας αρκετών βιβλίων αντιπολιτευτικού περιεχομένου και ότι διαχειριζόταν την ιστοσελίδα odatv.com. Ήταν λοιπόν τα γραπτά του που έκαναν τις αρχές να του περάσουν χειροπέδες και τώρα το όνομά του εμπλέκεται στην περίφημη υπόθεση Εργκένεκον για απόπειρα ανατροπής της συνταγματικής τάξης.
Στις πρόσφατες επιθέσεις κατά του Τύπου εντάσσεται και η δολοφονικών προθέσεων επίθεση που δέχτηκε ομάδα δημοσιογράφων στην Αίγυπτο, κατά την πρόσφατη εξέγερση. Ομάδα αντι-διαδηλωτών, που σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις πληρωνόταν απευθείας από το καθεστώς Μουμπάρακ με σκοπό τη διάλυση των συγκεντρωμένων, λιντσάρισε δημοσιογράφους, μεταξύ των οποίων και τον Έλληνα, Πέτρο Παπακωνσταντίνου, ο οποίος μαχαιρώθηκε στο πόδι. Το κίνητρο; Η φίμωση, η τρομοκράτηση, η περιστολή του Τύπου. Το μήνυμα από την κυβέρνηση ήταν ότι οι ξένοι δημοσιογράφοι όχι μόνο είναι ανεπιθύμητοι αλλά θέτουν και σε κίνδυνο τη ζωή τους.
Πριν λίγες ημέρες δόθηκε στη δημοσιότητα η έκθεση της Επιτροπής Προστασίας των Δημοσιογράφων για το 2010 που συγκεντρώνει τις ευθείες επιθέσεις που δέχτηκαν οι εκπρόσωποι του Τύπου σε όλο τον πλανήτη. Μόνο πέρσι, 44 δημοσιογράφοι σκοτώθηκαν καλύπτοντας γεγονότα. Άλλοι 145 πέρασαν τα σίδερα της φυλακής! Οι περισσότεροι θάνατοι δημοσιογράφων σημειώθηκαν στο Πακιστάν (8) με δεύτερο το Ιράκ (5 θάνατοι). Εξετάζοντας συγκριτικά τα στοιχεία, ο αριθμός των φυλακισμένων δημοσιογράφων το 2010 είναι ο υψηλότερος τα τελευταία 14 χρόνια, ενώ από το 1992, που συγκεντρώνει στοιχεία ο συγκεκριμένος οργανισμός, μέχρι τους πρώτους μήνες του 2011, οι δημοσιογράφοι που άφησαν την τελευταία τους πνοή σε δύσκολες επαγγελματικές αποστολές είναι συνολικά 850. Πάνω από 40 κάθε χρόνο!
Δολοφονίες και «δολοφονίες» στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα μπορεί να μην είμαστε Μέση Ανατολή ούτε Τουρκία, όμως τα σημάδια είναι πολύ ανησυχητικά. Πέρσι τον Ιούλιο σόκαρε η στυγνή δολοφονία του Σωκράτη Γκιόλια από τη «Σέχτα Επαναστατών». Στην προκήρυξη για την ενέργειά της αυτή, η τρομοκρατική οργάνωση σημείωνε με κυνισμό και ειλικρίνεια που σοκάρει: «Ο βασικός λόγος της επίσκεψής μας στο σπίτι του ήταν η κυρίαρχη θέση που κατείχε στην ηλεκτρονική μορφή της νέας δημοσιογραφίας». Εκτελέστηκε γι’ αυτά που έγραφε.
Ακόμη όμως κι αν αφήσουμε τέτοια φαινόμενα στην άκρη ως μεμονωμένα, θα δούμε ότι το γενικό πλαίσιο λειτουργίας των μέσων δεν ευνοεί την ελευθεροτυπία. Ο λεγόμενος «τυποκτόνος» νόμος που θέσπισε ο Β. Βενιζέλος το 1994 που θέσπισε πολύ υψηλά πρόστιμα σε εφημερίδες και τηλεοπτικούς σταθμούς για τη χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, δεν απέσπασε ποτέ την προσοχή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπως στην περίπτωση της Ουγγαρίας. Κι όμως, ο νόμος αυτός έδωσε το έναυσμα να ξεκινήσει μια κανονική «βιομηχανία αγωγών» κατά εφημερίδων και σταθμών, πολλές φορές για ασήμαντες αφορμές. Η ΕΣΗΕΑ σχολίαζε τότε ότι επρόκειτο για «απειλή εξοντωτικών χρηματικών προστίμων και δικαστική ομηρία των λειτουργών του Tύπου». Πράγματι, ο φόβος της αγωγής λειτούργησε έκτοτε ως σοβαρός ανασταλτικός παράγοντας που «βαραίνει» τη δημοσιογραφική πένα και δρα ως αυτολογοκριτικός μηχανισμός. Στις περιπτώσεις που «ξεφεύγουν» αμφιλεγόμενες διατυπώσεις, τότε ο πέλεκυς της δικαιοσύνης είναι αμείλικτος. Όπως είναι ευνόητο, στην αυστηρότητα αυτή ευάλωτες είναι κατά κύριο λόγο οι μικρές, αιρετικές φωνές, που σπανίως διαθέτουν τα μέσα για να ξεπεράσουν ένα τέτοιο οικονομικό πλήγμα.
Στις πάμπολλες μικρές ιστορίες φίμωσης διά των αγωγών, ξεχωρίζει ίσως η περίπτωση του περιοδικού Αντί. Το ιστορικό περιοδικό που άντεξε ακόμα και τη χούντα, «λύγισε» όταν μετά από χιουμοριστικό του σχόλιο τις Απόκριες του 2004, κλήθηκε από δικαστήριο να καταβάλει 81.000 ευρώ ως αποζημίωση σε πρόσωπο που υποστήριξε ότι θίχτηκε. Το ποσό τελικώς συγκεντρώθηκε και καταβλήθηκε στο θιγμένο μέρος, μετά από μια πολύ μεγάλη κινητοποίηση φίλων του περιοδικού, όμως το λουκέτο ήρθε λίγους μήνες αργότερα. Ο νόμος αυτός βρίσκεται και σήμερα σε ισχύ, και ρίχνει τη σκιά του κυριολεκτικά σε κάθε γραμμή που γράφεται…
Η νέου τύπου λογοκρισία
Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η διάδοση του διαδικτύου άνοιξε νέους ορίζοντες στην ελευθερία του λόγου και του Τύπου. Τόσο η ανωνυμία που εξασφαλίζει το ίντερνετ όσο και η κατάργηση των διαμεσολαβητών μεταξύ του δημοσιογράφου και του κοινού (δεν χρειάζεται πλέον εκδοτική επιχείρηση, ούτε μηχανισμός διακίνησης και πώλησης, δεν απαιτείται αντίτιμο) θεωρήθηκε ότι ανοίγει μια νέα εποχή, όπου όλοι οι παραδοσιακοί φορείς λογοκρισίας, άμεσοι και έμμεσοι, από τη νομοθεσία περί Τύπου μέχρι τις υποδείξεις των εκδοτών, παραμερίζονται. Όση αλήθεια έχουν οι παραπάνω διαπιστώσεις, υφίστανται νέοι περιορισμοί.
Πρώτα απ’ όλα, η υπερ-πληθώρα μέσων, απόψεων, μπλογκ και ιστοσελίδων δημιουργούν τέτοιο χάος που είναι δύσκολο μέσα σε αυτό να ξεχωρίσει μια φωνή. Δηλαδή, ο πλουραλισμός αυτός δημιουργεί τελικά τις προϋποθέσεις για να μην ακουστεί τίποτα. Τελικώς, ξεχωρίζει εκείνο το μέσο που έχει δυνατότητα για διαφήμιση, άρα και τεράστια διαθέσιμα ποσά.
Επιπλέον, η ανωνυμία του ίντερνετ δεν θα διαρκέσει για πολύ ακόμα. Ήδη σε ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ το απόρρητο των επικοινωνιών (το οποίο απαγορεύει στους παρόχους διαδικτύου να αποκαλύπτουν στις αρχές το όνομα του χρήστη μιας IP) έχει αρθεί για φορολογικούς λόγους. Δηλαδή, οι οικονομικές αρχές έχουν ζητήσει και έχουν λάβει τα στοιχεία των διαχειριστών μπλογκ που εισπράττουν έσοδα από διαφημίσεις, προκειμένου αυτά να φορολογηθούν. Αν όλες οι ιστοσελίδες αποκτήσουν ονοματεπώνυμο, τότε είναι πολύ εύκολο η περιοριστική νομοθεσία να επεκταθεί και στο διαδίκτυο. Την τάση αυτή δείχνει άλλωστε και η περίπτωση του Τζούλιαν Ασάνζ, ο οποίος διώκεται ανηλεώς για τις αποκαλύψεις της ιστοσελίδας wikileaks, που ίδρυσε.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 26-2-2011)
«Έχω τον έλεγχο των πιο κρυφών κυττάρων σου»
Τα προσωπικά δεδομένα αποτελούν σήμερα πολύτιμο πληροφοριακό υλικό, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί ερήμην μας για εμπορικούς ή άλλους λόγους
Ας αναρωτηθούμε μόνο πόσες φορές έχουμε δώσει στοιχεία σε τρίτους σχετικά με τον εαυτό μας, τις συνήθειες και την ταυτότητά μας. Πόσες φορές έχουμε ακούσια φωτογραφηθεί ή βιντεοσκοπηθεί. Υποθετικά, θα μπορούσε να συγκεντρωθεί από όλες αυτές τις σκόρπιες πληροφορίες ένας τεράστιος φάκελος που θα συνιστούσε μια «ακτινογραφία» των προτιμήσεων και της προσωπικότητάς μας. Ένας φάκελος που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για χιλιάδες σκοπούς, θεμιτούς ή όχι. Προς το παρόν, αρκούμαστε στο καθησυχαστικό γεγονός ότι δεν υφίσταται ακόμα η τεχνολογία και ο φορέας που θα συνένωνε όλα τα κομμάτια του παζλ για τον καθένα, ώστε να πάρει ζωή το εφιαλτικό σενάριο μιας κοινωνίας «Μεγάλου Αδελφού», όπου μια απρόσιτη εξουσία θα έβλεπε και γνώριζε τα πάντα. Πόσο ήσυχοι όμως μπορούμε να είμαστε; Και πόσο απαιτητικοί μπορούμε να είμαστε απέναντι σε τρίτους όταν εμείς οι ίδιοι επιδιδόμαστε σε τόσο μαζικό επίπεδο στο σπορ του «αυτο-φακελώματος», όπως είναι το facebook;
Τρομοκράτες και καπνιστές
Θα αντιτείνει κανείς ότι αυτές οι ευαισθησίες σε ό,τι αφορά τα προσωπικά στοιχεία, αφορούν ανθρώπους που έχουν να κρύψουν πράγματα από το νόμο ή από άλλους ανθρώπους, οπότε όσοι δεν έχουν να κρύψουν κάτι, δεν έχουν να φοβηθούν και τίποτα. Δυστυχώς, αυτή η λογική είναι εντελώς λάθος. Φυσικά, οι εποχές όταν κάποιος ενοχοποιούταν ή περιθωριοποιούταν για τις πολιτικές του απόψεις και το οικογενειακό πολιτικό του μητρώο, έχουν παρέλθει, στη χώρα μας τουλάχιστον. Γεγονός όμως παραμένει ότι τέτοια στοιχεία κατά καιρούς αξιοποιούνται με τον πιο στρεβλό τρόπο για τη δημιουργία εντυπώσεων στην κοινή γνώμη. Ας θυμηθούμε την κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης των συλλήψεων από την Αντιτρομοκρατική Υπηρεσία ατόμων που τους αποδόθηκαν κατηγορίες για συμμετοχή σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Τότε προσωπικά στοιχεία όπως τι βιβλία διάβαζαν, πού σύχναζαν ή με ποιους έκαναν παρέα, αξιοποιήθηκαν για να «ζωγραφιστεί» ένα προφίλ, που τις περισσότερες φορές απείχε πολύ από την αλήθεια.
Ας μη πηγαίνουμε όμως μακριά. Δεν χρειάζεται κανείς να είναι τρομοκράτης για να αξιοποιηθούν τα προσωπικά του δεδομένα. Και τι δεν θα έδιναν οι ασφαλιστικές εταιρείες για να γνωρίζουν τις «ανθυγιεινές» συνήθειες των ασφαλισμένων τους, όπως το κάπνισμα για παράδειγμα, για να μπορούν να εκτιμούν καλύτερα τον «κίνδυνο» του πελάτη τους! Ανάλογο ενδιαφέρον θα είχαν και για το πλήρες ιατρικό ιστορικό. Χρυσάφι θα πλήρωναν οι διαφημιστικές εταιρείες για να γνωρίσουν εξατομικευμένα τις καταναλωτικές συνήθειες και προτιμήσεις του κοινού στο οποίο απευθύνονται. Αλλά και πολιτικά κόμματα θα ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν ονόματα και διευθύνσεις ανθρώπων που έχουν δείξει με κάποιο τρόπο κλίση προς τις απόψεις τους. Επομένως, τα προσωπικά δεδομένα, ευαίσθητα ή όχι, αποτελούν σήμερα πολύτιμο πληροφοριακό υλικό, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί ερήμην μας για εμπορικούς ή άλλους λόγους.
Ιδιωτικότητα τέλος
Καθημερινότητα έχει γίνει η καταγραφή και αποθήκευση των προσωπικών μας δεδομένων. Ας αναλογιστούμε σε πόσες κάμερες κλειστού κυκλώματος χαμογελάμε εκούσια ή όχι κάθε μέρα. Στους δρόμους και τις λεωφόρους καταγράφουν την κίνηση των αυτοκινήτων εκατοντάδες κάμερες. Οι ίδιες καταγράφουν και πρόσωπα. Οι μετακινήσεις μας δεν είναι φυσικά κρυφές, όμως αποτελούν δεδομένο προσωπικού χαρακτήρα πού πήγαμε και πότε. Οι περισσότερες τράπεζες έχουν εγκαταστήσει σύστημα καταγραφής του προσώπου μας κατά την είσοδο σε κάθε κατάστημα. Στη συντριπτική πλειοψηφία των εμπορικών καταστημάτων υπάρχουν κλειστά κυκλώματα βίντεο για λόγους ασφαλείας.
Δεν είναι όμως μόνο οι κάμερες. Στα σούπερ μάρκετ χρησιμοποιείται ευρέως η εκπτωτική κάρτα αγορών, που δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα μέσο για να τη στατιστική καταγραφή όλων των καταναλωτικών μας συνηθειών. Ανά πάσα στιγμή τα σούπερ μάρκετ που προτιμάμε μπορούν να δουν καλύτερα ίσως κι από μας τους ίδιους, όλες τις διατροφικές μας συνήθειες σε βάθος χρόνων!
Δεν είναι λίγες οι φορές που με αφορμή ένα διαγωνισμό ή μια προσφορά δίνουμε το όνομά μας, το τηλέφωνο και την ταχυδρομική μας διεύθυνση σε ανθρώπους και εταιρείες. Τέτοιες λίστες συγκεντρώνονται και πωλούνται έναντι μεγάλων ποσών, γιατί είναι πολύτιμες για εμπορική προώθηση προϊόντων.
Όλα τα παραπάνω ισχύουν στον εκθετικό βαθμό τώρα που η ζωή μας έχει μπει στην ηλεκτρονική εποχή. Λίγοι γνωρίζουν ότι οι λεγόμενοι «ιοί» στο διαδίκτυο δεν είναι κακόβουλα προγράμματα που θέλουν την εξαφάνιση των αρχείων μας, έτσι από την κακία εκείνων που τα προγραμμάτισαν. Είναι πολλές «έξυπνα» αρχεία που θα μπορούσαν να αποκληθούν «ρουφιάνοι», τα οποία παρακολουθούν και καταγράφουν τις συνήθειές μας στο «σερφάρισμα». Έτσι με μηχανικό τρόπο συλλέγονται πληροφορίες για τις προτιμήσεις μας στο διαδίκτυο που αξιοποιούνται για εμπορικούς λόγους.
Το facebook τερμάτισε την ανωνυμία του ίντερνετ και όλοι απέκτησαν όνομα, φωτογραφία και βιογραφικό.
Όλα στο facebook!
Το facebook είναι ίσως η μεγαλύτερη επιχείρηση συλλογής προσωπικών πληροφοριών. Η συγκλονιστική του επιτυχία έγκειται στο γεγονός ότι εθελοντικά 350 εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον κόσμο δίνουν (και με μεγάλη προθυμία μάλιστα!) προσωπικά τους στοιχεία καθημερινά. Το facebook συνιστά και μια τομή στα ήθη του ίντερνετ. Ενώ μέχρι το 2003, όταν ο ιδρυτής της ιστοσελίδας Mark Zuckerberg ανέβαζε την πρώτη μορφή του facebook, στο ίντερνετ κυριαρχούσε η ανωνυμία και οι ψεύτικες ταυτότητες, η έλευση της μπλε σελίδας σήμανε μια νέα εποχή, όπου όλοι απέκτησαν όνομα, φωτογραφία και βιογραφικό. Δεν είναι λίγοι οι χρήστες του μέσου που επιλέγουν να συμπληρώσουν τα πεδία για τις πολιτικές πεποιθήσεις, την καταγωγή και τα θρησκευτικά «πιστεύω»,τα στοιχεία δηλαδή που θεωρούνται ως κατεξοχήν ευαίσθητα. Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται αποκαλύπτουν πολλά στοιχεία από την καθημερινότητα των χρηστών, τα μέρη όπου διασκεδάζουν, τους τόπους διακοπών, τα πρόσωπα με τα οποία σχετίζονται περισσότερο. Οι σελίδες τις οποίες προτιμά ένας χρήστης, όπως μουσικά συγκροτήματα, πολιτικές προσωπικότητες, μάρκες ρούχων, βιβλία και ταινίες, είναι μια «φωτογραφία» της προσωπικότητάς μας, πολύ πιο πιστή ίσως από κάθε άλλη γραπτή περιγραφή.
Έρευνες στις ΗΠΑ και αλλού έχουν δείξει ότι το facebook αποτελεί κατεξοχήν πηγή άντλησης πληροφοριών για τους υπαλλήλους από τους εργοδότες τους. Αν το βιογραφικό σημείωμα περιέχει μια ιδανική εικόνα με αυστηρά επαγγελματικές προδιαγραφές, το προφίλ στο facebook αποκαλύπτει πολύ πιο χρήσιμες πληροφορίες για το προσωπικό ποιόν του κάθε ανθρώπου, που είναι αθέατες στην πρώτη επαγγελματική ματιά.
Η δικαίωση του …Φουκό
Η εθελοντική κατάργηση του απορρήτου είναι βέβαια ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο που ήδη μελετάται και τροφοδοτεί πολλές συζητήσεις. Ωστόσο γεγονός παραμένει ότι σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, η σύγχρονη τεχνολογία έχει οδηγήσει σε ένα απίστευτο πλέγμα όπου καταργείται κάθε έννοια ιδιώτευσης και προσωπικής ζωής. Είμαστε κοντά σε αυτό που προφητικά είχε περιγράψει ο Μισέλ Φουκό ως «πανοπτικόν», την απόλυτη δηλαδή έκθεση των ατόμων της κοινωνίας απέναντι στην εξουσία.
Η πλειοψηφία πάντως των πολιτών δεν ερωτάται όταν τα προσωπικά τους δεδομένα συλλέγονται. Για το λόγο αυτό συστήθηκε εξαρχής και η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, ενώ υπάρχει και η σχετική νομοθεσία. Γεγονός παραμένει ωστόσο ότι οι πολίτες είναι έκθετοι απέναντι σε όσους έχουν συμφέρον από τη συλλογή και την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Αφενός η έλλειψη ενημέρωσης για τους κινδύνους, αφετέρου τα «παράθυρα» του νόμου, δίνουν το έδαφος για να γίνεται ευρεία κατάχρηση της τεχνολογίας αυτής εις βάρος πάντα των πολιτών.
Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα απαντά στις συνηθέστερες ερωτήσεις:
1. Τι είναι τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα (ή αλλιώς προσωπικά δεδομένα);
Προσωπικά δεδομένα είναι κάθε πληροφορία που αναφέρεται σε και περιγράφει ένα άτομο, όπως: στοιχεία αναγνώρισης (ονοματεπώνυμο, ηλικία, κατοικία, επάγγελμα, οικογενειακή κατάσταση κλπ.), φυσικά χαρακτηριστικά, εκπαίδευση, εργασία (προϋπηρεσία, εργασιακή συμπεριφορά κλπ), οικονομική κατάσταση (έσοδα, περιουσιακά στοιχεία, οικονομική συμπεριφορά), ενδιαφέροντα, δραστηριότητες, συνήθειες. Το άτομο (φυσικό πρόσωπο) στο οποίο αναφέρονται τα δεδομένα ονομάζεται υποκείμενο των δεδομένων.
2. Ποια είναι τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα;
Ευαίσθητα χαρακτηρίζονται τα προσωπικά δεδομένα ενός ατόμου που αναφέρονται στη φυλετική ή εθνική του προέλευση, στα πολιτικά του φρονήματα, στις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές του πεποιθήσεις, στη συμμετοχή του σε συνδικαλιστική οργάνωση, στην υγεία του, στην κοινωνική του πρόνοια, στην ερωτική του ζωή, τις ποινικές διώξεις και καταδίκες του, καθώς και στη συμμετοχή του σε συναφείς με τα ανωτέρω ενώσεις προσώπων. Τα ευαίσθητα δεδομένα προστατεύονται από τον Νόμο με αυστηρότερες ρυθμίσεις από ότι τα απλά προσωπικά δεδομένα.
3. Τι σημαίνει «επεξεργασία προσωπικών δεδομένων»;
Είναι κάθε εργασία που πραγματοποιείται σε δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, όπως: συλλογή, καταχώριση, οργάνωση, διατήρηση ή αποθήκευση, τροποποίηση, εξαγωγή, χρήση, διαβίβαση, διάδοση, συσχέτιση ή συνδυασμός, διασύνδεση, δέσμευση, διαγραφή, καταστροφή. Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα που τηρεί και επεξεργάζεται προσωπικά δεδομένα ονομάζεται υπεύθυνος επεξεργασίας.
Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα που επεξεργάζεται δεδομένα για λογαριασμό κάποιου υπεύθυνου επεξεργασίας ονομάζεται εκτελών την επεξεργασία.
4. Πότε επιτρέπεται η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων;
Η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων επιτρέπεται μόνο όταν το άτομο έχει δώσει τη συγκατάθεσή του. Κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η επεξεργασία και χωρίς συγκατάθεση όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις που ορίζει ο Νόμος 2472/1997 στο άρθρο 5.
5. Πότε επιτρέπεται η επεξεργασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων;
Η επεξεργασία ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων επιτρέπεται μόνο εφόσον ισχύει μία τουλάχιστον από τις εξαιρέσεις που ορίζει ο Νόμος 2472/1997 στο άρθρο 7.
6. Τι σημαίνει γνωστοποίηση και άδεια τήρησης αρχείου;
Κάθε υπεύθυνος επεξεργασίας οφείλει να γνωστοποιεί στην Αρχή την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων που πραγματοποιεί, εκτός αν εμπίπτει σε μία από τις περιπτώσεις του αρ. 7Α του Ν. 2472/1997. Η Αρχή καταχωρεί τη γνωστοποίηση σε ειδικό μητρώο. Όταν η επεξεργασία αφορά ευαίσθητα δεδομένα, ο υπεύθυνος επεξεργασίας μπορεί να την πραγματοποιήσει μόνο μετά από άδεια της Αρχής, η οποία χορηγείται με ειδικούς όρους και προϋποθέσεις. Άδεια επίσης μπορεί να απαιτείται για τη διαβίβαση δεδομένων σε χώρα εκτός Ε.Ε., καθώς και για τη διασύνδεση αρχείων.
7. Πώς μπορώ να γνωρίζω αν κάποιοι έχουν τα προσωπικά μου δεδομένα και τα χρησιμοποιούν παράνομα;
Η καλύτερη μέθοδος είναι η πρόληψη. Ο καθένας μας πρέπει να είναι ευαισθητοποιημένος, να μη δίνει τα στοιχεία του ανεξέλεγκτα, να περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα και, αν αντιμετωπίσει πρόβλημα, να ακολουθήσει τη διαδικασία που προβλέπει ο Ν. 2472/97.
8. Ποια είναι τα δικαιώματα μου σε σχέση με τα προσωπικά μου δεδομένα;
Όταν κάποιος σου ζητά να του δώσεις προσωπικά σου δεδομένα, έχεις το δικαίωμα να γνωρίζεις ακριβώς την ταυτότητά του, τον σκοπό για τον οποίο χρειάζεται τα δεδομένα σου, σε ποιους θα τα στείλει, καθώς και ποιοι θα έχουν πρόσβαση σε αυτά. Έχεις το δικαίωμα να γνωρίζεις ποια δεδομένα τηρούν οι άλλοι (οργανισμοί ή άτομα) για σένα και μπορείς να τους ζητάς να σε ενημερώνουν για αυτό. Έχεις το δικαίωμα να ζητάς τη διαγραφή ή τη διόρθωση των προσωπικών σου δεδομένων, όταν θεωρείς ότι η πληροφορία αυτή σε θίγει ή είναι λανθασμένη ή όταν διαφωνείς με την επεξεργασία αυτών των δεδομένων.
Συμβουλές για την «ηλεκτρονική» μας ζωή
Ρώτα γιατί είναι απαραίτητα τα δεδομένα σου. Σκέψου ποιος είναι αυτός που τα ζητάει. Είναι κάποιος που εμπιστεύεσαι; Πώς πρόκειται να τα χρησιμοποιήσει; Θα τα αποστείλει σε άλλους και, αν ναι, σε ποιους; Αν δεν είσαι σίγουρος για κάτι από όλα αυτά, ρώτα και μάθε πριν διαθέσεις πληροφορίες που σε αφορούν.
Σκέψου πριν αποκαλύψεις δεδομένα. Αν λαμβάνεις γράμματα, e-mails, μηνύματα στο κινητό ή στο Facebook που σου ζητούν πληροφορίες, μην απαντήσεις αν δεν είσαι σίγουρος από ποιον προέρχονται.
Διάβαζε προσεκτικά τα «ψιλά γράμματα». Κάποιες εταιρείες μπορεί να γράφουν εκεί όρους για την χρησιμοποίηση των δεδομένων σου, π.χ. για διαφημιστικούς σκοπούς. Θυμήσου ότι πρέπει πάντα να δίνεις τη συγκατάθεσή σου γι’ αυτό.
Διάβαζε την πολιτική ιδιωτικότητας στις ιστοσελίδες που επισκέπτεσαι. Μάθε πώς χρησιμοποιούν τα δεδομένα σου, π.χ. αν εγκαθιστούν αρχεία cookies και αν προωθούν τις πληροφορίες που σε αφορούν σε διαφημιστικές εταιρείες.
Εμπιστεύσου το ένστικτό σου. Αν δεν είσαι σίγουρος για την ασφάλεια μιας ιστοσελίδας ή δεν νιώθεις άνετα με τον τρόπο που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν τα προσωπικά σου δεδομένα, προτίμησε κάποια άλλη.
Δυσκόλεψε τους… «κακούς». Χρησιμοποίησε διαφορετικά συνθηματικά στους λογαριασμούς σου (π.χ. e-mail, Facebook, Twitter). Διάλεξε συνθηματικά που είναι εύκολο για σένα να θυμάσαι, αλλά δύσκολο για τους άλλους να μαντέψουν.
Σκέψου ποιος μπορεί να βλέπει τα δεδομένα σου. Μην επισκέπτεσαι ιστοσελίδες που δεν θα ήθελες οι άλλοι να γνωρίζουν όταν χρησιμοποιείς «κοινόχρηστους» υπολογιστές.
Σκέψου πριν αγοράσεις στο διαδίκτυο. Χρησιμοποίησε ασφαλείς ιστοσελίδες, στις οποίες φαίνονται καθαρά τα στοιχεία επικοινωνίας της εταιρείας και οι οποίες διαθέτουν πολιτική ιδιωτικότητας. Έλεγχε αν είναι ασφαλές το κανάλι επικοινωνίας (π.χ. θα πρέπει η διεύθυνση της σελίδας να ξεκινάει με https και στο πρόγραμμα πλοήγησης στο διαδίκτυο να εμφανίζεται ένα λουκέτο ως εικονίδιο).
Θυμήσου να αποσυνδέεσαι από τις ιστοσελίδες, στις οποίες έχεις εισέλθει/συνδεθεί με χρήση συνθηματικών (π.χ. όταν κάνεις αγορές από το διαδίκτυο ή την ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης).
Κράτα τον υπολογιστή σου ασφαλή. Χρησιμοποίησε προγράμματα τείχους ασφαλείας (firewall) και προστασίας από ιούς (antivirus). Φρόντισε τα προγράμματα αυτά να είναι ενημερωμένα.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 29-1-2011)
Στον κολοφώνα της Wikipedia μια δεκαετία μετά
Η τελευταία σελίδα δεν έχει ακόμη γραφτεί για την Wikipedia, 10 χρόνια μετά το πρώτο λήμμα.
Ο ανοιχτός χαρακτήρας της είναι ένα από τα πλέον βασικά χαρακτηριστικά της Wikipedia. Η κλασική διαδικασία συγγραφής ενός πολύτομου εγκυκλοπαιδικού έργου απαιτούσε μια πολυπληθή ομάδα επιστημόνων ή επαγγελματιών του λόγου, που έναντι αμοιβής συνέγραφαν λήμματα, υπό ένα ορισμένο από τον εκδότη σχέδιο και καταμερισμό. Μια χρονοβόρα και υψηλού κόστους εργασία που διαρκούσε χρόνια και είτε κατακτούσε μια θέση στα κλασικά έργα του είδους είτε περνούσε γρήγορα στη λήθη. Η Wikipedia αποδόμησε αυτή τη διαδικασία και έδωσε το ρόλο του συγγραφέα σε κάθε χρήστη που το επιθυμεί. Η Wikipedia ή Βικιπαίδεια στα Ελληνικά γράφεται καθημερινά σε συνεργασία με εθελοντές από όλο τον κόσμο που αναρτούν, αναθεωρούν ή συζητούν ανοιχτά τα λήμματά της.
Δεύτερο στοιχείο που ξεχώρισε τη Wikipedia από κάθε άλλο «ανταγωνιστικό» μέσο είναι η πρακτικότητα. Δωρεάν, πάντα σε διαθεσιμότητα, αρκεί να υπάρχει υπολογιστής και σύνδεση στο ίντερνετ. Χωρίς να καταλαμβάνει ούτε κυβικό εκατοστό και με το πιο εύχρηστο ευρετήριο.
Αριθμοί
Η καινοτομία αυτή εξαπλώθηκε ραγδαία και έτσι σήμερα η Wikipedia γράφεται παράλληλα σε 250 γλώσσες. Με τα συνολικά λήμματα να ξεπερνούν τα 10 εκατομμύρια και ίσως το κυριότερο, με 684 εκατομμύρια αναγνώστες (στοιχεία για το 2008), η Wikipedia είναι αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη και πιο διαβασμένη εγκυκλοπαίδεια που υπήρξε ποτέ.
Στην αγγλική γλώσσα μέχρι στιγμής τα άρθρα ξεπερνούν τα 3,5 εκατομμύρια. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά τη σελίδας, κάθε άρθρο έχει αναθεωρηθεί κατά μέσο όρο 19,13 φορές, κάτι που αποδεικνύει ότι η καταγεγραμμένη γνώση στη Wikipedia δεν είναι ποτέ στατική αλλά επικαιροποιείται. Οι χρήστες που έχουν εγγραφεί στις υπηρεσίες της εγκυκλοπαίδειας (πάντα στα Αγγλικά) είναι 13.803.324, ενώ οι ενεργοί χρήστες (που γράφουν, σχολιάζουν, αναθεωρούν τακτικά) υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τους 130.000.
Στην ελληνική Βικιπαίδεια τα άρθρα μέχρι στιγμής είναι 58.783, τα οποία έχουν αναθεωρηθεί πάνω από 2,5 εκατομμύρια φορές. Οι εγγεγραμμένοι χρήστες από τη χώρα μας είναι 75.844 από τους οποίους οι 751 έχουν προχωρήσει σε κάποια επεξεργασία τον τελευταίο μήνα.
Αλήθεια, ποια εγκυκλοπαίδεια στη χώρα μας περιλαμβάνει το λήμμα wikileaks, την ιστοσελίδα που συζητήθηκε όσο λίγες τους τελευταίους μήνες για τις αποκαλύψεις απόρρητων διπλωματικών εγγράφων των ΗΠΑ που δημοσίευσε; Απολύτως καμία στην ελληνική τουλάχιστον γλώσσα. Στην αγγλική Wikipedia ανέτρεξαν 5.032.217 χρήστες για να μάθουν σχετικά, ενώ στην ελληνόφωνη έκδοση της Wikipedia έψαξαν 26.501. Το ελληνικό λήμμα, έκτασης 370 λέξεων, αρχίζει με τον ορισμό: «WikiLeaks καλείται ένας διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός ΜΜΕ ο οποίος δημοσιεύει έγγραφα από ανώνυμες πηγές και διαρροές, που υπό άλλες συνθήκες δεν θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας. Τον ιστότοπο του οργανισμού, ο οποίος και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2006, διαχειρίζεται η The Sunshine Press.Μέσα στον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του, ο ιστότοπος ανακοίνωσε πως η βάση δεδομένων του συμπεριλάμβανε πλέον περισσότερα από 1,2 εκατομμύρια έγγραφα».
Με 10 εκατ. λήμματα σε 250 γλώσσες η Wikipedia είναι η πιο δημοφιλής εγκυκλοπαίδεια όλων των εποχών. Όχι όμως και η πιο έγκυρη.
Γιατί Wikipedia;
Για να αγοράσει κάνεις σήμερα τους 61 τόμους της εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα χρειάζεται να δαπανήσει 2.196 ευρώ (εκτός της δαπάνης για επιπλέον βιβλιοθήκη που σίγουρα θα χρειαστεί). Για να έχει πλήρη πρόσβαση στη Wikipedia αρκεί ένας υπολογιστής και μία σύνδεση στο ίντερνετ.
Η Wikipedia καλύπτει τις άμεσες γνωστικές ανάγκες των χρηστών της για γενικές πληροφορίες, ώστε να κατατοπιστούν μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα γύρω από ένα θέμα. Γεωγραφικές πληροφορίες, βιογραφίες σημαντικών προσώπων, επιστημονικές θεωρίες, καλλιτεχνικά ρεύματα και ιστορικά γεγονότα συγκαταλέγονται στις πρώτες θέσεις αναζήτησης όσων ανατρέχουν στις ψηφιακές σελίδες της Wikipedia. Είναι ο πιο πρακτικός σήμερα τρόπος για άντληση εγκυκλοπαιδικών γνώσεων και γενικών πληροφοριών στις περισσότερο ομιλούμενες γλώσσες του πλανήτη. Οι πρώτες θέσεις που συνήθως καταλαμβάνουν τα λήμματα της Wikipedia στην αναζήτηση του Google, την πιο δημοφιλή ιστοσελίδα του διαδικτύου, καθιστούν την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια το απόλυτο έργο αναφοράς που υπήρξε μέχρι σήμερα.
Η πρωτοφανής απήχηση και η απίστευτη πρακτικότητα της Wikipedia συνιστούν ταυτόχρονα τη δύναμη και το ελάττωμά της. Δύναμη γιατί για πρώτη φορά δόθηκε η δυνατότητα να ξεπεραστούν οι παραδοσιακοί (και συνήθως συντηρητικοί) φορείς και θεσμοί της γνώσης, για να δώσουν το λόγο και την «πένα» στους απλούς χρήστες που χωρίς οικονομικό ή άλλο κίνητρο, θα γράφουν τη δική τους εκδοχή. Αδυναμία, γιατί αυτή η δημοκρατικότητα θυσιάζει την αξιοπιστία. Αφήνει «παράθυρα» για λάθη, ανακρίβειες, μονομέρειες, ακόμα και απάτες.
Τι δεν είναι η Wikipedia
Σύμφωνα με την ίδια την ιστοσελίδα, η Wikipedia δεν εκδίδει πρωτότυπη σκέψη και έρευνα. Πρωτογενής έρευνα, εφευρέσεις και προσωπικά δοκίμια δεν έχουν χώρο σε αυτή την εγκυκλοπαίδεια, γιατί δεν υπάρχει ο κατάλληλος μηχανισμός για τον έλεγχο και την αξιολόγηση του υλικού. Επομένως, μια σοβαρή αδυναμία του εγχειρήματος είναι ότι όλες οι πληροφορίες οφείλουν να προέρχονται από άλλη αξιόπιστη πηγή. Η Wikipedia λοιπόν, προς το παρόν, δεν μπορεί να υποκαταστήσει στο ελάχιστο την παραδοσιακή τυπογραφία και τον υπάρχοντα εκδοτικό μηχανισμό, αφού στηρίζεται αποκλειστικά σε αυτόν. Με λίγα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα γιγαντιαίο μηχανισμό αναδημοσιεύσεων, που αναπαράγονται κριτικά ή όχι και υπόκεινται στον έλεγχο των χρηστών.
Οι δημιουργοί της Wikipedia επίσης τονίζουν ότι η ιστοσελίδα δεν είναι βάθρο για τη διατύπωση απόψεων. Ως εκ τούτου, δεν δέχεται την προπαγάνδα, τη διατύπωση γνώμης για την τρέχουσα πολιτική, τη σκανδαλοθηρία, την αυτοπροβολή και τη διαφήμιση. Γεγονός όμως παραμένει ότι κάθε «αντικειμενική» περιγραφή γίνεται από μια κοινωνική και πολιτική σκοπιά, ακόμα κι αν λείπουν οι σαφείς αναφορές. Επίσης, είναι γνωστό ότι φιλοσοφικά ή επιστημονικά ζητήματα που φαίνονται ουδέτερα, επηρεάζουν στην πραγματικότητα την τρέχουσα πολιτική. Για παράδειγμα, η θεωρία του Δαρβίνου, παρόλο που αποτελεί μια αποδεδειγμένη επιστημονική θεωρία, αμφισβητείται από μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων στις ΗΠΑ, κάτι που έχει οδηγήσει σε σφοδρές πολιτικές διαμάχες ως προς το ρόλο της θρησκείας και ως προς το περιεχόμενο των σχετικών μαθημάτων (φυσική και θρησκευτικά) που θα διδάσκονται στα σχολεία.
Θα μπορούσαν να παρατεθούν και αντίστοιχα παραδείγματα για τη χώρα μας: Το «κρυφό σχολειό» θεωρείται από τους περισσότερους επιστήμονες μύθος, όμως σημαντική μερίδα πολιτών επιμένει στην ύπαρξή του και αποδίδει σε όσους αμφισβητούν το θεσμό «αντεθνικούς» σκοπούς. Η Βικιπαίδεια παίρνει σαφώς θέση και αναφέρει: «Ο όρος κρυφό σχολειό αναφέρεται σε ανεπίσημα ελληνικά διδασκαλεία, για τα οποία υποστηρίζεται πως λειτουργούσαν εν κρυπτώ και υπό καθεστώς απαγόρευσης κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Στη νεότερη ιστοριογραφία αμφισβητείται η ύπαρξή τους και θεωρείται πως ανήκουν στη σφαίρα του μύθου, αποτελώντας στοιχείο της προφορικής λαϊκής παράδοσης». Επομένως, θέλοντας και μη, η διατύπωση γνώμης υπάρχει.
Οι όροι χρήσης
Συνοπτικά, οι χρήστες της Wikipedia ακολουθούν τους εξής όρους: Επιτρέπεται η χρήση των κειμένων από οποιονδήποτε και για οποιονδήποτε σκοπό (ακόμα και εμπορικό), επιτρέπεται η αντιγραφή των κειμένων, επιτρέπεται η τροποποίηση των κειμένων, κάθε αντίγραφο ή τροποποιημένο κείμενο πρέπει να διατεθεί με τη σειρά του υπό την ίδια άδεια και τους παραπάνω όρους (δηλαδή δεν μπορεί κάποιος να θέσει επιπλέον περιορισμούς, για παράδειγμα copyright) και πρέπει να γίνεται αναφορά στους δημιουργούς/συντάκτες του έργου.
Οι βασικές αρχές της Wikipedia είναι τρεις: Ουδετερότητα, όχι πρωτότυπη έρευνα και επαληθευσιμότητα. Τα άρθρα πρέπει να περιέχουν μόνο υλικό που έχει δημοσιευθεί από αξιόπιστες πηγές και το περιεχόμενό τους πρέπει να είναι επαληθεύσιμο.
Τα «παράθυρα»
Η αρχή της επαληθευσιμότητας, όσο αντικειμενική κι αν φαίνεται, αφήνει πολλά «παράθυρα». Όλα τα άρθρα συνοδεύονται από πυκνές παραπομπές. Σε αυτές στηρίζεται, σύμφωνα με τις αρχές της εγκυκλοπαίδειας, το περιεχόμενο του κάθε λήμματος. Όμως ποιος ελέγχει τις παραπομπές; Οι ηλεκτρονικές πηγές, πληροφόρηση δηλαδή που προέρχεται από το διαδίκτυο, από μπλογκ, ιστοσελίδες κ.λπ., μπορεί να είναι από αληθείς και επιστημονικές μέχρι εντελώς ψεύτικες. Όσο για τις έντυπες πηγές, πάλι είναι δύσκολο να επαληθευτεί αν μια παραπομπή αντιστοιχεί πράγματι στο περιεχόμενο του εν λόγω βιβλίου, ενώ δύσκολα ελέγχει κανείς ακόμα και την ύπαρξη του βιβλίου! Φυσικά, υπάρχουν και πηγές, έντυπες ή ηλεκτρονικές, που λένε συνειδητά ψέματα ή τερατολογίες. Ας φανταστούμε ένα λήμμα για τις ιδιότητες των …ελοχίμ που να παραπέμπει στα βιβλία των εκδόσεων Λιακόπουλου και σε μπλογκ των αναγνωστών τους! Θα είχαμε ένα λήμμα τεχνικά άρτιο, στην πραγματικότητα όμως εξωφρενικό.
Η απάντηση στις αντιρρήσεις αυτές είναι ότι ο έλεγχος των χρηστών, οι αναθεωρήσεις και οι αντιρρήσεις καταγράφονται και στο τέλος ξεσκεπάζουν ανακρίβειες και τερατολογίες. Αυτή είναι ίσως και η ουσία της Wikipedia, το γεγονός ότι αποκαθηλώνει κάθε αυθεντία και τη θέτει υπό την αίρεση των αναγνωστών, πράγμα αδιανόητο μέχρι σήμερα. Ας σκεφτούμε για μια στιγμή να μπορούσαμε να επεκτείνουμε ή να διαγράψουμε ένα λήμμα στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του Δημητράκου! Αυτό που μέχρι πρότινος θεωρείτο ανοσιούργημα, τώρα είναι δυνατότητα.
Εδώ όμως υπάρχει ένας ισχυρός αντίλογος. Αν η Wikipedia επαφίεται στους χρήστες της, τότε πρέπει κανείς να εξετάσει ποιοι είναι αυτοί. Διότι μπορεί να ανέρχονται πλέον σε εκατομμύρια οι χρήστες της, όμως το «δείγμα» αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Πρόκειται για χρήστες σε συγκεκριμένες χώρες, όπου υπάρχει η τεχνική υποδομή για την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Από αυτές εξαιρούνται έτσι οι φτωχές χώρες της Αφρικής καθώς και τεράστιες περιοχές του πλανήτη όπου η εξαθλίωση του πληθυσμού θέτει θέμα επιβίωσης. Έπειτα η εγκυκλοπαίδεια αυτή προορίζεται για χρήστες εξοικειωμένους με το διαδίκτυο και την τεχνολογία των υπολογιστών. Το γεγονός αυτό περιορίζει δραστικά τους χρήστες της Wikipedia σε μια ηλικιακή κατηγορία αλλά και σε ένα φύλο: Ως γνωστόν, η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών του ίντερνετ είναι άνδρες! Επομένως, υπό όλες αυτές τις αιρέσεις, η χρήση της Wikipedia περιορίζεται σε ένα πολύ συγκεκριμένο κοινό.
Επιπλέον, όταν τα λήμματα αφορούν ανθρώπους ή επιχειρήσεις (όπως γίνεται πολύ συχνά) τότε η σύνταξη και η αναθεώρησή τους αποκτά εκτός των άλλων και ιδιοτελείς σκοπούς. Δεν είναι μυστικό ότι η αναφορά ενός προσώπου στη Wikipedia προσδίδει πολύ μεγάλο κύρος.
Αν κάτι βγαίνει από όλα τα παραπάνω, είναι ότι η Wikipedia αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο πληροφόρησης, όχι όμως και ευαγγέλιο της γνώσης. Η πηγή της γνώσης μας για τον κόσμο εξακολουθεί να είναι η επιστημονική έρευνα, μια ακριβοπληρωμένη εργασία που εκπονείται από εξειδικευμένους ανθρώπους και που δημοσιεύεται σε συνήθως χοντρούς τόμους που καταλαμβάνουν πολύ χώρο στα ράφια των βιβλιοθηκών.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παλμόραμα, 22-1-2011)
Γιώργος Λαουτάρης 